Aranit Muraçi
Bota përjetoi një nga pandemitë më të rënda në një shekull, por nuk priste kurrsesi që vaksinën ta shpiknin shqiptarët. Ilaçet dhe ushqimet e skaduara që importojmë nga jashtë nuk kërkojnë ndonjë studim të mirëfilltë shkencor, por përgjegjësi publike dhe morale.
Përderisa nuk prodhojmë dot biçikletë nuk kemi sesi të prodhojnë anije kozmike dhe të pretendojmë se ne do të jemi të tretët pas amerikanëve dhe rusëve që do të shkojmë së shpejti në Hënë. Do të ishte marrëzi të pretendonim para kinezëve se me ‘studimet tona’ mund ta eksplorojmë ne universin.
Para se ta prodhojmë ne ‘trenin fluturues’, le të rikthejmë më parë në punë hekurudhat që na i la trashëgimi regjimi i kaluar, që sado brutal themi se ishte, përmes “studimeve tona shkencore” i kthyem ato në gërmadha duke u bërë vendi i vetëm i Europës që udhëtojmë masivisht sot me avion ose me ‘skaf’.
A kemi sot një studim që t’iu tregojë shqiptarëve, për shembull, efektin e ligjit 7051 në ekonomi, sidomos në aspektin social, mbi plagët e shumta që solli, me qëllim që publiku të dinte sesa viktima kanë shkaktuar konfliktet e pronave në tri dekadat e fundit krahasuar me të dënuarit e regjimit komunist.
Me aq para sa ka akorduar buxheti i shtetit të paktën një studim do të mjaftonte për të orientuar të rinjtë në tregun e punës para se ata të nisnin studimet e larta, apo të specializoheshin në një profesion të caktuar. Që të kishim të dhëna që t’iu tregonin se për sa ekonomistë ka nevojë tregu i punës në Shqipëri, për sa juristë, mjekë, infermierë, psikologë, filozofë, mekanikë, inxhinierë, mësues, shkencëtarë, veterinerë, agronomë, kamarierë, fermerë, muratorë, bojaxhi, gazetarë, shoferë, druvarë, politikanë, parukierë etj.
Edhe një studim i munguar, sado modest që mund të ishte, me qëllimin për të analizuar shkaqet e eksodit masiv të shqiptarëve, në vend që ata të punonin në bujqësi dhe turizëm, për të kuptuar sesi mund t’i zhvillojmë këto dy sektorë jetikë të ekonomisë sonë, do të kishte vlerë.
Sa para kërkojnë studimet kërkimore shkencore dhe ku është Shqipëria krahasuar me pjesën tjetër të botës ku synon të integrohet? Cilat janë palët e interesuara për kërkim dhe zhvillimin shkencor dhe sa diskutime shkencore lokale, rajonale, kombëtare dhe mbarë kombëtare ka pasur në këto tri dekada, me vlerë historike, siç u organizua për shembull në vitin 1972 Kongresi i Drejtshkrimit për standardizimin e Gjuhës Shqipe? Cili është rezultati i njërës, apo edhe i palës tjetër të interesuar? Ato para që jep qeveria, sadopak qofshin, ku shkojnë dhe pse nuk sigurohen para nga burime të tjera? A ia vlen t’i japësh para më tepër një sistemi, ora të cilit i ka mbetur në ’90, apo arsimi i lartë që mbahet nga taksapaguesit kërkon një reformë të thellë?! Nëse heqim një paralele me sistemin e drejtësisë, sa para duhet t’i siguronte buxheti i shtetit një sistemi drejtësie si ai që iku, për të qenë sa më i pranueshëm, si kudo në rajon dhe botë: 1 miliard euro, 10, apo 100? Dhe a duhet të shpresonim se do ta zgjidhnin ndonjëherë vetëm paratë problemin?
Futemi në analizën dhe interpretimin e shifrave…
Integrimi në BE dhe ‘detyrat e shtëpisë’ duket se e kanë detyruar pas tri dekadave qeverinë aktuale të vendit tonë të kujtohet se duhet rritur edhe buxheti për kërkim dhe zhvillim shkencor.
Shqipëria shpenzon për arsimin 3.2 për qind të GDP-së, aq sa Rumania, vendi anëtar i Bashkimit Europian që shpenzon më pak para nga buxheti i shtetit për sistemin arsimor, ndërsa mesatarja e BE-së është 4.7 për qind.
Kosto totale e strategjisë së qeverisë shqiptare për të tetë vitet e ardhshme është (275 mld lekë) ose rreth 240 milionë euro, me një hendek financiar prej 4.3%. Konkretisht sipas të dhënave nga ministria e Arsimit dhe e Sportit, për vitin 2023 janë planifikuar 1,830,464,342 lekë (1.8 miliardë lekë) ose rreth 16 milionë euro, shumë kjo që duhet shpenzuar në një vit për “kërkim shkencor, teknologjinë dhe inovacionin”.
Ku qëndron Shqipëria në raport me botën?
Sipas të dhënave për vitin 2022, Shtetet e Bashkuara mbetet vendi lider në mbarë botën për sa i përket shpenzimeve për kërkimin dhe zhvillimin, me shpenzimet e “R&A” që tejkalonin shifrën e 679 miliardë dollarëve. Kina investoi rreth 551.1 miliardë dollarë amerikanë në kërkim dhe zhvillim. Gjermania mban vendin e katërt në botë, por është vendi që shpenzon më shumë para në Europë: 141 miliard dollarë për vitin 2022.
Në vitin e fundit kur janë publikuar të dhënat, viti 2021, sipas Eurostat, shpenzimet e BE-së për kërkimin dhe zhvillimin në raport me PBB-në qëndruan në 2,27 %. BE-ja shpenzoi pas pandemisë në total 328 miliardë euro për Kërkim dhe Zhvillim; Shpenzimet për R&D si përqindje e PBB-së qëndruan në 2.27% në 2021, krahasuar me 2.02% në 2011.
Ndërmjet viteve 2011 dhe 2021, pjesa më e madhe e shpenzimeve për Kërkim dhe Zhvillim është kryer në sektorin e sipërmarrjeve të biznesit, duke u rritur nga 1,27 % e PBB-së në 2011 në 1,50 % deri në vitin 2021, një rritje prej 18,11 %.
Intensiteti i përgjithshëm i R&D i BE-së, i shpenzimeve për kërkimin shkencor si përqindje e PBB-së, është ende nën objektivin prej 3 për qind, i përcaktuar në vitin 2000 si pjesë e planeve të Zonës Evropiane të Kërkimit (ERA). Ky objektiv që duhet arritur deri në vitin 2030 nga vendet anëtare, por edhe ato që aspirojnë të anëtarësohen, është përsëritur vazhdimisht në diskutimet e Komisionit Evropian. Në vitin 2019, para pandemisë shpenzimet e kërkimit në BE ishin 2.19 për qind të PBB-së, pak më shumë nga 2.18 për qind në 2018, ndërsa shtetet anëtare shpenzuan një total prej mbi 306 miliardë euro. Të dhënat tregojnë për një tkurrje gjatë pandemisë.
Rritjet më të mëdha ishin në Belgjikë, ku shpenzimet për kërkime u rritën me 0.22 për qind krahasuar me vitin 2018 dhe në Estoni, e cila regjistroi një rritje prej 0.2 për qind. Shpenzimet ranë në pesë shtete anëtare, duke përfshirë Danimarkën, e cila investoi 2.96 për qind të PBB-së së saj në kërkimet shkencore, pasi kishte performuar vazhdimisht mbi objektivin e saj prej 3 për qind të PBB-së që nga viti 2015. Edhe vendet nën mesataren e BE-së janë duke ecur përpara. Shpenzimet e Greqisë për “R&D” u rritën me 0,9 pikë përqindje në 1,5% në dekadën e fundit, ndërsa nga Polonia dhe Çekia u rritën me 0,7 pikë përqindjeje. Në të njëjtën kohë, financimi i kërkimit dhe zhvillimit u tkurr në Finlandë, duke rënë nga 3.7% në 2.9% të PBB-së, si dhe në Irlandë dhe Luksemburg, ku financimi ra me 0.4 pikë përqindjeje. Ulja e tyre ka ardhur për faktin se, për shembull Finlanda kishte shpenzuar shumë më tepër se objektivi i BE-së, pra mbi 3.7 për qind të PBB-së prej disa vitesh dhe i ka arritur rezultatet apo synimet e saj në këtë fushë.
Në përgjithësi, sektori privat investoi më shumë në kërkime, duke zënë 66 për qind të shpenzimeve ose dy të tretat e parave të investuara, 22% të tjera nga sektori i arsimit të lartë, 12% nga qeveritë dhe 1% nga organizatat jofitimprurëse. Ndërmjet viteve 2011 dhe 2021, pjesa më e madhe e shpenzimeve për Kërkim dhe Zhvillim që është financuar nga sektori i sipërmarrjeve të biznesit, është rritur nga 1,27 % e PBB-së në 2011 në 1,50 % deri në vitin 2021, një rritje e përgjithshme prej 18,11 %.
Një nga arsyet që Shqipëria ka mbetur shumë pas, jo vetëm vendeve anëtare të BE-së, por edhe të gjitha vendeve të rajonit, është sepse ashtu si në regjimin komunist, oborri akademik publik i saj pret që të financohet 100 për qind nga buxheti i shtetit. Të dhënat e Bankës Botërore tregojnë se nëse vendet e rajonit konkurruan dhe fituan secila minimalisht mbi 10 projekte ndërkombëtarë në fushën e kërkim-zhvillimit, Shqipëria u prezantua me 1 projekt të vetëm, sikurse renditej në hartën globale me disa nga vendet më të varfra të Afrikës. Ndryshe nga çdo vend tjetër i rajonit apo i Europës, arsimi i lartë publik në Shqipëri nuk tërheq asnjë investim në fushën e kërkim-zhvillimit nga sektori privat, vendas apo i huaj dhe prandaj ka mbetur peng i çdo qeverie që ikën dhe vjen. /Liberale.al/
