Nga Luiza Pinderi
Me një histori të trishtë, zemërthyese, emocionalisht të fuqishme, sfiduese por edhe ngadhënjimtare, nisi karriera e tij si regjisor.
Që pas kthimit nga studimet në Çekosllovaki në 1961-in, punonte drejtor fotografie në Kinostudion “Shqipëria e Re”. I diplomuar si operator filmi, nuk kishte menduar apo tentuar për të ndërruar rolet. Do të ndodhte në 1967-ën, periudhë në të cilën kërkoheshin më shumë prodhime kinematografike. I thanë se duhet ta bënte këtë hap e ta kalonte atë vijë, duke e inaguruar kështu emrin si regjisor me filmin “Ngadhnjim mbi vdekjen”, realizuar në bashkëpunim me kolegun e tij Gëzim Erebara.
Filmi trajton fundin e jetës së dy vajzave të reja të përfshira në Lëvizjen Antifashiste, të cilat arrestohen, torturohen dhe më tej pushkatohen nga ushtarët gjermanë. Mes kujtimeve, dhimbjeve të padurueshme fizike e shpirtërore, shkërmoqjes së ëndrrave dhe gëzimeve të para të dashurisë, ato i dorëzohen flijimit për të mbrojtur miqtë e idealit të atdhedashurisë. Është kjo sakrificë sublime që ngadhënjen mbi vdekjen e tyre.
Gjithë karriera e mëtejshme gati 60-vjeçare e Piro Milkanit do të përshkohet dukshmërisht ose jo nga një lloj ngadhënjimi, fitoreje mbi elementë, fenomene, mendime, ide apo mentalitete të caktuara. Çdo krijim, çdo punë, çdo përpjekje e tij do të jetë për të sjellë diçka më të dobishme, më kuptimplotë, më avangardë, më me vlerë, e duke vulosur kështu një trashëgimi të përhershme.
Filmi “Çifti i lumtur”, përmes historisë së dashurisë së një çifti të ri, trajton në vetvete fitoren mbi të vjetrën e mbi ndasitë fetare. E po ashtu, vepra ikonike “Zonja nga qyteti”, në mënyrë mjaft të natyrshme, me shumë humor, nën interpretimin e papërsëritshëm të Violeta Manushit, trajton fitoren mbi paragjykimet e qytetit ndaj fshatit. Mund të vijojmë gjatë në këtë logjikë me kryeveprat e tjera të kinematografisë shqiptare që mbajnë firmën e Piro Milkanit, qofshin ato para 1990-ës, si: “Përse bie kjo daulle”, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Kur zbardhi një ditë”, “Shtigje lufte”, “Pranvera nuk erdhi vetëm”, “Në kufi të dy legjendave”; por edhe ato të pas rrëzimit të regjimit, si “Ngjyrat e moshës” apo “Trishtimi i Zonjës Shnajder”, që vijnë me një tjetër botëkuptim dhe qasje moderne në artin e kinemasë.
Edhe pse i mirënjohur për filmat e sipërpërmendur, veprimtaria e Piro Milkanit është shumë më e gjerë. Ai do ta provojë herët veten si aktor, jo me ambicien për të pasur sukses në këtë drejtim, por gjithmonë duke spikatur me interpretimin, natyrshmërinë dhe talentin që e karakterizonte. “Srpnová needle” ishte filmi çekosllovak i 1961-shit ku mori pjesë për herë të parë si aktor, për të vijuar pastaj me rolin e Selimit në filmin italian “Lamerica” (1994) dhe më tej në atë grek, “Kai to treno paei ston ourano” (2001), duke luajtur partnerin dirigjent të personazhit të portretizuar nga aktorja e famshme shqiptare, Irene Pappas.
Krahas filmave, Piro Milkani, në bashkëpunim me djalin e tij, po ashtu regjisor, Eno Milkani, do të jenë prodhues të disa dokumentarëve, mes të cilëve spikatin ata për jetën e dy shkrimtarëve tanë, Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli. Në çdo sekuencë filmike, në çdo rrëfim, personazh shpërfaqet ndikimi, vepra dhe vlera që i sollën letërsisë, kulturës dhe identitetit shqiptar.
Një tjetër stacion apo ndalesë në këtë ngadhënjim të së mirës në jetën e Piro Milkanit, është edhe restaurimi e dublimi i filmit të parë artistik në kinematografinë e Shqipërisë, “Skënderbeu”. Së bashku me regjisorin Esat Musliu, ata përzgjodhën një kast të shkëlqyer aktorësh shqiptarë, si Rikard Ljarja, Robert Ndrenika, Roza Anagnosti, për të dubluar personazhet e luajtura në filmin e prodhurar në 1954-ën. Ky projekt madhor erdhi në kuadër të 100 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, duke mbledhur një sërë kontributorësh institucionalë, mediatikë e akademikë, siç ishte edhe Universiteti Europian i Tiranës, i cili ofroi mbështetjen e vet financiare.
“’Skënderbeu’ në gjerdanin e argjendtë të filmit artistik shqiptar është ndoshta perla më e bukur. Është produksioni që vuri themelet e kinemasë shqiptare. Në të kanë punuar rusë dhe shqiptarë, dhe shqiptarët fillestarë mësuan një sërë profesionesh”, do të shprehej Milkani për mediat në 2012-ën. Për të, ky film kishte edhe një vlerë që shkonte përtej kuadrit profesional. Ishte filmi që e ekspozoi më shumë se kurrë para kinemasë, kur ai ishte vetëm një djalosh 15-vjeçar. Do ta shikonte pesë ose gjashtë herë, fill pas prodhimit në 1954-ën, kur filmi u shfaq për dy javë rresht në qytetin e Korçës.
E prej atij momenti, jeta e tij do të fillojë të orientohet kah botës magjike të ekranit. Refuzimi i regjisorit Mithat Fagu për të shkuar në Pragë me studime, do t’i hapë rrugën këtij të riu që të merrte bursën e studimit për kinoopertaor në Akademinë e Filmit në Çekosllovaki. Ndoshta rastësia, ndoshta fati, rrethanat, apo të gjitha nga pak, startuan vitet e gjata e të ndritshme të regjisorit Piro Milkani, të cilat ai i numëronte jo me numra, por me emrat e filmave të prodhuar. Puna, pasioni, dashuria diktuan suksesin, emrin me të arta, e tashmë edhe ngadhënjimin mbi vdekjen.
