Ministri Hugh Gladney Grant, i emëruar në krye të Legatës së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, i dërgoi më 24 maj 1939 Sekretarit Amerikan të Shtetit një dokument me përmbledhjen e të gjitha ngjarjeve që çuan në pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste, më 7 prill të 1939-ës.
Mbreti vazhdoi duke thënë se pas “kundërshtimit të tij të prerë për të marrë parasysh kërkesat, të cilat do të shkelnin sovranitetin e Shqipërisë”, ministri italian gjatë një audience prej një ore e gjysmë atë paradite (të enjten), i kishte paraqitur për nënshkrim një dokument që përmbante këto kërkesa. Ai kishte kundërshtuar përsëri dhe i kishte kërkuar ministrit italian ta mbante çështjen në pritje deri në orën 18:00 të asaj dite, kur kabineti shqiptar, i cili do të mblidhej në orën 14:00 së bashku me trupin parlamentar, të jepnin përgjigjen e qeverisë. Ai tha se kishte ngarkuar Kryeministrin dhe ministrin e Jashtëm për ta dhënë përgjigjen.
Në këtë çast e pyeta Madhërinë e Tij nëse përgjigja e qeverisë shqiptare për ministrin italian do të ishte e njëjtë me atë të tijën. Mbreti u përgjigj se, meqenëse është “pak i rreptë” nga natyra, ai vetë do të kishte dhënë një përgjigje shumë të qartë mohuese, por meqenëse një numër ministrash i ishin lutur ta rishqyrtonte çështjen, e kishte lënë në dorë të tyre për të vendosur.
E pyeta nëse Shqipëria do t’i rezistonte zbarkimit të trupave italiane. Mbreti u përgjigj:
“Kam urdhëruar mobilizimin e përgjithshëm dhe evakuimin e popullatës civile të Durrësit, ku, qysh tani shumë shtëpi janë marrë nga ushtria. Meqenëse kam pak trupa, kam dërguar vetëm dy batalione në Vlorë. Forcat e tjera të mbrojtjes janë civilë, të cilëve u janë shpërndarë armë. Kam dërguar ushtarë në të gjitha qytetet, por natyrisht, numri ynë është i vogël dhe ne nuk mund t’u bëjmë ballë gjatë forcave të fuqishme. Qëndresa jonë do të jetë një protestë kundër agresionit italian dhe një demonstrim përpara botës se shqiptarët mund të vdesin me trimëri dhe me nder dhe jo të dorëzohen si çekosllovakët.
Ngjethem kur mendoj se si çekët nuk i përdorën fare të dymijë aeroplanët që kishin në dispozicion. Sikur të kisha patur vetëm tridhjetë të tillë, gjysmën do ta kisha dërguar për të bombarduar Romën dhe gjysmën për të mbrojtur vendin tim. Nuk do ta braktis vendin tim siç bëri Presidenti Hacha”.
Kur Mbreti foli për atë që e përshkroi si një “çast delikat, pikërisht kohën kur Mbretëresha kishte lindur fëmijën”, që italianët kishin zgjedhur për t’i bërë atij trysni, ai e hodhi vështrimin jashtë dritares dhe me vështirësi i mbajti lotët, që po i mbushnin sytë. Mendova për një çast se do të thyhej, por ai shpejt e rifitoi qetësinë, e cila ishte e dukshme gjatë gjithë audiencës.
Në përgjigje të pyetjeve të tjera që i bëra, Mbreti tha se nuk kishte marrë asnjë përgjigje nga asnjëri prej vendeve ballkanike, me përjashtim të një mesazhi përmes ministrit të tij në Beograd, ku thuhej se qeveria jugosllave besonte se kjo manovër e Italisë ishte një bllof dhe se Italia nuk kishte ndërmend ta pushtonte Shqipërinë. Ai shtoi se nuk kishte marrë ndonjë inkurajim për t’i (67) rezistuar pushtimit italian as nga Britania dhe as nga Franca. (Në lidhje me këtë, ministri britanik, Sër Andrew Ryan më informoi pas krizës se, gjatë një audience me Mbretin Zog më 9 mars, Mbreti e kishte pyetur se çfarë do të kishte bërë Britania nëse zërat për ndërhyrjen italiane dilnin të vërteta. Sër Andrew i kishte thënë se, meqenëse kjo ishte një pyetje hipotetike, ai nuk do t’i përgjigjej zyrtarisht, por mendimi i tij personal ishte se Anglia nuk do të bënte asgjë.)
E pyeta pastaj Mbretin nëse kishte ndonjë mesazh që dëshironte t’ia përcillja Presidentit Roosevelt. Ai u përgjigj:
“Mund t’i thoni Presidentit tuaj të shquar se i dërgoj përshëndetjet e mia më të përzemërta dhe miqësore me sugjerimin se demokracitë e mëdha duhet të vendosin që, ose të forcojnë vetveten deri në atë pikë sa të jenë në gjendje të përballojnë me sukses agresorët e fuqive totalitare, ose përndryshe do të shohin gllabërimin një nga një të kombeve më të vegjël”.
Kjo ishte audienca e fundit që Mbreti Zog i akordonte një ministri të huaj. Më pak se 30 orë më vonë, trupat italiane kishin pushtuar të gjitha portet kryesore të Shqipërisë pas rezistencës së “protestës” të Mbretit Zog. Qeveria shqiptare ishte rrëzuar dhe Zogu, me ministrat dhe suitën e tij, ishte duke ikur për në Greqi, pas Mbretëreshës Geraldine dhe fëmijës së saj 48 orëshe, që ishin nisur të premten në mëngjes. Më vonë do të mësoja se Mbretëresha kishte ngulur këmbë që të shkonte pas të shoqit, ndonëse Mbreti e kishte këshilluar të pranonte ofertën time për t’u strehuar në legatën amerikane.
***
Në orët e para të mbrëmjes u bë e njohur se kabineti dhe komisioni parlamentar kishin votuar për të hedhur poshtë kërkesat italiane dhe për t’i rezistuar me forcë zbarkimit. Por, kur afati i orës 18:00 mbaroi, ministri i Jashtëm shqiptar i telefonoi ministrit italian (Jacomoni) dhe hyri në diskutime të mëtejshme, të cilat përshkruhen shkurt në një komunikatë zyrtare, që iu (69) përcoll të enjten vonë dekanit të trupit diplomatik nga ministri i Jashtëm. Gjithashtu, u njoftua në mënyrë jozyrtare se Libohova i kishte sugjeruar ministrit italian që, gjeneral Pariani, nënsekretari italian i Luftës, të ftohej të vinte në Shqipëri për të vazhduar negociatat. Me sa dukej, edhe pas dështimit të negociatave zyrtare, shqiptarët po përpiqeshin me çdo mënyrë të mundshme të arrinin një marrëveshje miqësore me italianët dhe në të njëjtën kohë të ruanin integritetin e tyre politik. Ka mundësi gjithashtu që kjo të ishte një përpjekje për të fituar kohë, me qëllim që Mbretëresha dhe bebja e saj të mund të nxirreshin pa rrezik nga vendi dhe që ata të mund të organizonin forcat e tyre të vogla e të shpërndara të mbrojtjes.
Pak para orës 20:00 të së enjtes, demonstruesit u larguan nga sheshi i Tiranës dhe marshuan drejt disa prej legatave, duke përfshirë atë amerikane. Rreth dymijë nga këta të rinj, me flamuj të mëdhenj shqiptarë në duar, hynë në kompleksin e legatës në orën 20:00 dhe parakaluan në territorin e saj, duke thirrur në gjuhën shqipe: “Rroftë Shqipëria! Rroftë liria jonë, rroftë Amerika dhe Presidenti Roosevelt!”
Qëndrova me disa anëtarë të stafit tek shkallët e legatës dhe i përshëndeta demonstruesit me mënyrën shqiptare. Turma ishte e paorganizuar, megjithatë nuk pati prishje të rregullit. Kjo skenë më kujtoi një demonstrim studentor në një universitet tipik amerikan në prag të një ndeshjeje të rëndësishme futbolli. Në të njëjtën kohë, mund të ndieje se ky ishte simbol i një patriotizmi kombëtar që, ndonëse i papërpunuar, ishte i sinqertë. Shqipëria, për shumicën dërrmuese të këtyre demonstruesve, nënkuptonte varfëri dhe shanse të kufizuara për t’u arsimuar e për të ecur përpara, por njëkohësisht një mënyrë të veçantë jetese, të bazuar në sistemin klanor të fshatit, i cili është i dashur për të gjithë. Kjo mënyrë jetese me traditat e lashta ishte kërcënuar, papritur, nga një popull i huaj me aeroplanë dhe me të gjitha mjetet e tjera të luftës moderne. Thirrjet e këtyre të rinjve simbolizonin ndjesinë se një padrejtësi pa kurrfarë shkaku përgatitej të kryhej kundër një populli të pambrojtur. Në qoftë se ata nuk kishin mundësi ta përballonin forcën me forcë, të paktën mund ta kundërshtonin me thirrjet e protestës. Por këto ishin thirrje dëshpërimi.
*Shkëputur nga “Pushtimi, Ministri amerikan në Tiranë, Hugh Grant, rrëfen 7 prillin shqiptar” me autor studiuesin Ilir Ikonomi, botuar në 2020-ën nga shtëpia botuese UETPRESS
