Vajtimi i Gurit, si këngë për të gjallët

Mbi romanin “Vaji i Gurit” të autores Miranda Haxhia, UETPRESS 2021

Brikena Smajli

E vetmja gjë e nevojshme për triumfin e së keqes është që njerëzit e mirë të mos bëjnë asgjë!

Edmund Burke (1729-1797)

Në dialogun mes Lasgush Poradecit dhe Ismail Kadaresë, rrëfyer nga Kadare në “Ftesë në studio” (1990), autori tërheq vëmendjen për një frazë të poetit: “Kur e dënuam me 80 vjet burg Vinçenc Prenushin, ai ishte 76 vjeç”. Ndihet në këtë pohim një tis ironie, si për të përkapur atë që e ka tejkaluar rendin normal të gjykimeve, si edhe ajo që shtjellohet më tej tek Kadare, jo vetëm se poeti kundron nën syprinën e ujit, por se ai, Lasgushi, ndihej përgjegjës për çdo gjë, edhe për krimet e regjimit. Tek Lasgushi nuk ishte shuar, përgjegjësia e njeriut të lirë.

Sot kur lexon apo zbulon mes dokumentesh apo edhe rrëfimeve të familjarëve të viktimave, të zhdukurve, për krimet e bëra, kupton se deri ku është përmbytur përgjegjësia jonë si shoqëri ndaj cënimit të së drejtës së tjetrit, deri ku është tjetërsuar njerëzorja me heshtjen apo padijen tonë. Këto vite të pas nëntëdhjetës shpesh herë i jam kthyer pohimit të Lasgushit apo kujtimeve të At Zef Pëllumbit, Ejll Çobës, Fatbardha Mulletit… për të kuptuar çfarë nuk shkon me shoqërinë shqiptare sot dhe se cili mund të ishte qëndrimi ynë ndaj krimeve të bëra gjatë kësaj periudhe, në mënyrë që t’i ikim këtij qerthulli vetëgoditës për të bërë përpara, për të ndërtuar një shoqëri më të jetueshme.

…dhe kjo, në kuptimin artistik do të thotë të kalojmë nga Vdekja e kalit (1992) tek Il labirinto del silenzio (2014).

Modeli tjetër përcaktues që më vjen ende sot në mend për gjendjen ku jemi, është ai i sugjeruar në Tokën e shkretë të T. S. Eliotit, pra i pa shpresë. Katarsisi i sugjeruar nga nisma e politika, nuk e ka shëndoshur shoqërinë, as e ka bërë atë më reflektuese. Reflektimi, në fakt, u takon vetëm pak personave publikë, të cilët, me gjithë veprimtarinë e tyre… nuk kanë mundur të bëhen të gjithëdiskutuar dhe ndikues në shoqëri. Instituti për Studimin e Krimeve të Komunizmit, Platforma Kujto.al, Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë, me gjithë veprimtarinë e tyre të gjerë edhe botuese, nuk kanë qenë të mjaftueshëm për të zbuluar Shqipërinë tjetër, shqiptarët e tjerë… Shoqëria shqiptare vazhdon disi kokëfortë të ruajë nostalgji për regjimin apo ta relativizojë e ta përligjë atë.

Mirëpo, në një shoqëri ku ndodhin, kanë ndodhur krime të tilla si ai vrasjes së elitave, që kanë kontribuar me mendje dhe zemër në formësimin e shtetit shqiptar, me aq lehtësi dhe ligësi, faji nuk mbetet vetëm tek ekzekutuesit, regjimi, por tek të gjithë bashkëkohësit, madje ai transmetohet edhe tek brezat që vijnë pas dhe kjo nuk ka të bëjë fare me mallkimin e viktimave apo vendosjen e drejtësisë nga familjarët e tyre. Ata në të gjitha pikëpamjet e kanë kryer me nder misionin e tyre ndaj shoqërisë. Shoqëritë e hapura e të lira reflektojnë, pranojnë përgjegjësitë dhe bëjnë përpara… Shoqëria e sotme shqiptare ka mbetur në gjendjen e Tokës së shkretë T. S. Eliotit, sepse ngjarjet, krimet e tilla jo vetëm nuk i ndjen pjesë të vetat (i fsheh, i tjetërson, i mohon), rrjedhimisht, nuk ndjen një faj moral, as shpreh edhe një ndjesë morale, por edhe sepse ka harruar ose edhe nuk i njeh… dhe duke bërë kështu, ka tjetërsuar thelbin qenësues të njeriut, ka përmbysuar sistemin e vlerave. Cilat janë elitat e sotme?!

Libri i Miranda Haxhisë, “Vaji i gurit” së pari na zbulon një Shqipëri tjetër e shqiptarë të tjerë, modele që i kanë qëndruar kokëposhtë kësaj shoqërie, kur lipsej të shiheshin si shembuj atdhedashurie e profesionalizmi, tradita të krijuara me aq mund në breza, si vaj i nxjerrë nga guri, dhe vajtim, dhimbje e gurit, që lipset t’i flasin kohës sonë globaliste…nëpërmjet familjes Alizoti, prandaj është ndihmesë në këtë drejtim. Ndjesë, që në krye të herës, u mora me refleksionin që zgjon libri (pra u mora me një fakt historik, sociologjik, të së drejtës dhe joletrar) dhe jo me mënyrën se si është shkruar libri (si fakt estetik).

Por këto të dyja janë të lidhura, dhe zgjidhja rrëfimtare i përgjigjet këtij shqetësimi. Në fakt, befasuese ka qenë zgjedhja narrative. I rrëfyer nga Riza Alizoti, prej të vdekurit, rrëfimi vjen si një kumt për të gjallët dhe shkëputet nga të gjitha lidhjet tokësore të cilat do ta vështirësonin rrjedhën e retrospeksionit që përshkon, sugjeron romani. Zbulimi dhe përkapja e këtij kumti bëhet nga lexuesi një rrugëtim zbulues/ Zbulesë. Për më tepër, ky lloj rrëfimi krijon distancën e nevojshme dhe objektivitetin, që do të kishte kërkuar trajtimi i ngjarjes/ngjarjeve nga pikëpamja e studiuesit, por këtij të fundit i shmang thatësinë faktike duke ngjizur me frymë njerëzit, ngjarjet. Këtu, impaktit që vepra artistike ka te lexuesi i shtohet impakti i ngjarjes së vërtetë historike të një familjeje fisnike me gjithë anëtarët e saj, për të cilët lexuesi i sotëm nuk di asgjë.

Ndërmarrja e vështirë e zgjedhjes së trajtimit, përkëmbehet me marrëdhëniet dyjare rrëfim/realizim artistik – e vërtetë/ fakt. Autorja e ka zgjidhur këtë duke e titulluar këtë roman – roman të jetuar, si edhe duke ruajtur të gjithë emrat e vërtetë të personazheve realë. Pra, në këtë pikë, e vërteta artistike dhe fakti real për lexuesin gati njëjtësohet.

Libri është tronditës në këtë përmasë të vetëshprehjes a zërit që vjen si kumt për të gjallët, sepse nëpërmjet tij vijohet /zbulohet jeta (përjetimi) i një jete të lënë në mes, rijetohet ajo, gjallërohet rishmëzi në një poetikë kujtese dhe paqtimi njëkohësisht…

EPILOG i romanit “Vaji i Gurit”

“Nuk vdes, kush jeton në zemrën e atij që mbetet. E ju jeni të gjithë këtu, pranë vendit ku, një shenjë e vakët e së shkuarës, tregon se ç’ka mbetur nga kockat e mia është afër. Dhe unë e ndiej. Shikoj Nezin me Teutën e Plarentin; Vimin me Enkelin, Aurelin dhe Diterin; Xhenin dhe Nikun e fëmijët e tyre; Ja ku po vjen Tomorri e Manjola. Të gjithë hedhin nga një lule mbi djerrinën rreth pllakës përkujtimore. Ju kam pritur e ju kam ndier gjithmonë. Jeta ime e shkurtër dhe vdekja aq e gjatë, janë si himn i heshtur.

Vlera e njeriut nuk vritet. Ajo trashëgohet.

Dua të sjell kitarën, ta bashkoj me violinën e Plarentit e të luajmë një Sad Romance. Erdhi koha që, pas këtij rrëfimi, të them: Më kanë marrë çdo gjë, ndaj nuk jam në dorën e tyre; jam i lirë. Çlirohuni prej humbjes sime! Jetojeni jetën!

Nuk është koha për violinë të trishtuar, por për një hare të plotë njerëzore, të përkryer. Muzika është si një premtim, sepse jeta ekziston.

Tani ne udhëtojmë në kohë, vetëm që të mos harrojmë. Kujtesa na ndihmon të gjykojmë sjelljen tonë. Ajo na ndihmon të shohim qartë e njëlloj, të vërtetën e së shkuarës.”

Nëse në faqet e fundit të romanit të jetuar, zëri autorial dhe zëri i Riza Alizotit krijojnë një gjendje paqtimi, duke transmetuar idenë se Vlera e njeriut nuk vritet, ajo trashëgohet, muzika është premtim se jeta ekziston, … Jam i lirë! Çlirohuni prej humbjes sime! Jetojeni jetën! – pyetja që lind vetvetiu nga leximi i këtij rrëfimi tronditës… është…

Po NE?!