-Romani  “Lamtumirë armë” i shkrimtarit amerikan   Ernes Heminguej–

Preç Zogaj

Në origjinal e ka me dy kuptime, me thoshte Rudolf Marku për  titullin e  romanit të Heminguejt.  Kuptimi i parë, i drejtpërdrejti,  është ai  lamtumirës  së armës,  uniformës  ushtarake  dhe luftës. Kuptimi i dytë ka të bëjë me sinonimin e  fjalës armë në anglisht ( arms),  që do të thotë krahë, domethënë përqafim, dashuri.

Poeti dhe  mësuesi ynë sokratik në Lezhën e  fundviteve shtatëdhjetë  dhe fillimviteve  tetëdhjetë, ishte një idhtar i madh  i shkrimtarit   amerikan, Ernest Heminguej,  fama e të cilit, mbështillte  sferën e globit me  madhështinë dhe origjinalitetin e librave që kishte shkruar, por edhe  me ngjarjet  e një  jete  të stuhishme  plot aventura, qejfe  dhe shakara  të rrezikshme, derisa  më në fund,  ndërsa  as gjuetia e kafshëve të egra, as udhëtimet e gjatë me avionë të pasigurte dhe as alkooli  nuk ia kishin  bërë peshqesh vdekjen, kishte vrarë veten.  Fenomeni “Heminguej” kishte   dërguar  rrezatimin e  vet edhe në një tokë pa kontinent si Shqipëria, ku ai  kishte fansat e tij,  të pakët  në numër për arsye të njohura, por  që   ngjanin të kishin diçka të veçantë nga të tjerët, diçka elitare dhe superiore, që nuk ishte gjë tjetër,  siç e kam menduar me vonë, veçse epërsia e letërsisë së  çlirët  heminguejane me  shumëkuptimësinë dhe nënkuptimesinë e saj  karakteristike.  Në fakt,  Heminguej erdhi në  botën tonë të   shkrim- leximit  të atyre viteve,  pikërisht me  mitin apo aoreolën e  shkrimtarit të “ajsbergut”, që ka një të tetat mbi ujë dhe shtatë të  tetat në ujë, pra  të shkrimtarit që duhej ndjekur e  shijuar në  shtresimet e padukshme kuptimore. Dykuptimësia  në titullin e romanit “Lamtumirë armë” ishte  si vitrina  që  reklamon dhe  paralajmëron shumëfishimin e mallit  në brendësi të magazinës, domethënë librit.  Por  kur e  lexova librin nuk e gjeta atje ajsbergun e shumëpërfolur, madje as mendova për të, pasi  vetë romani,  mbi ujë dhe nën ujë siç janë të gjitha veprat e mira, ishte jashtëzakonisht  tërheqës, prekës  dhe  ndikues, sa  më bëri jerm dhe nuk fjeta mirë disa netë me radhë.   Mendoja  e mendoja papushim për aventurën e arratisjes se  rrezikshme të personazhit kryesor,  Henrit me të dashurën e tij, Ketrin  nga Italia në Zvicër  nëpërmjet liqenit të Komos , natën, me  një varkë të vogël me rrema që ua kishte huajtur një miku i tyre italian. Po  të zbuloheshin  nga rojet italiane Henrin e priste pushkatimi si dezertor. Ndoshta edhe Ketrin do të kishte të njëjtin fat. Ata ishin dy vullnetarë  amerikanë që  ishin bashkuar me trupat italiane në frontin e  veriut  gjatë Luftës së Parë Botërore.  Henri si shofer  dhe sanitar me ambulancat e kryqit  të kuq amerikan,  Ketrin si infermiere në prapavijë. Ishin njohur e pëlqyer reciprokisht,  i ishin dhënë njëri tjetrit  pa ndonjë  qëllim për të krijuar një lidhje të fortë dashurie. Por dashuria e tyre  kishte filluar ta shkruante vetë historinë e saj dhe  në këtë pikë, Heminguej kishte rrëfyer si një mjeshtër i madh, morfologjinë biologjike dhe shpirtërore të lindjes së një dashurie të  thjeshtë e të thellë, që  shtrin dalëngadalë sundimin e saj në çdo gjest dhe mendim të protagonistëve, pa  i  tjetërsuar  megjithatë, pa i bërë  të huaj e të bezdisshëm për  të tjetër.  Kjo dashuri  do të futet në hullinë e saj të lulëzuar e të  ndritshme  në kohën kur Henri  plagoset  rëndë në front, gjatë një përpjekjeje për të tërhequr të plagosurit nga transheja dhe transportohet për  t’u kuruar në spitalin amerikan të Milanos ku shërben  Ketrin. Por  dy heronjtë  nuk  janë  të tillë që  në dalldinë e  pasionit erotik të  errësojnë  apo harrojnë  detyrat e luftës  dhe  nderit. I nderuar me medalje për aktin që ka kryer, Henri  kthehet sërish në front  pasi shërohet.  Atje,  mes  shokëve të vjetër dhe   mes kujtimesh për  ata që janë vrarë  ndërkohë, ai përpiqet të rilidhë  fillin e kuptimit  të luftës. Por e ka gjithnjë e më të vështirë, gjersa  fillon të mendojë për kotësinë dhe absurdin e  saj,   ndërsa askush nuk fiton dhe askush nuk humbet,  ndërsa ushtarët vetëm vriten  dhe  tokat vetëm shkretohen.  Henri përjeton disfatën e Caporetos,  tërheqjen  në panik të trupave. Urrejtja dhe  lehtësia  për  të vrarë  baresin  nga të gjitha anët si bisha të  tërbuara; tani janë nacionalistët italianë të cilët, në  emër të   nderit, ndalojnë dhe pushkatojnë me  gjyqe të sajuara të gjithë oficerët  që po tërhiqen me trupat.  Henri  ndalohet dhe dërgohet për “gjykim” gjithashtu. E ka të qartë se  fati i keq po e çon drejt një vdekje  banale dhe të kotë.  Ndërsa po  pret radhën për të dalë para “trupit gjykues”  vërvitet  mes errësirës  në  lumin dimëror, që  gurgullon   poshtë “gjykatores” dhe arrin të shpëtojë  duke kaluar nëpër rreziqe  të paimagjinueshme.  Kthehet në Milano si  klandestin duke e marrë me mend se po e  ndjekin, takon Ketrin dhe bashkë me të, me ndihmën e një miku të besuar italian, bëjnë planin e arratisjes me varkë në Zvicër.

Ja, këtë udhëtim nëpër liqen kujtoja unë, udhëtim real  dhe jo mitik  si ai  i Odisesë.  Mjeshtëria e shkrimtarit  më kishte bërë të përjetoja me zemër të ngrirë çdo detaj të atij lundrimi  me kokë në torbë dhe të klithja me gëzim kur  lundra të prekte  tokën e Zvicrës, ku ata të dy do të kërkonin një leje qëndrimi të përkohshme duke  iu dedikuar me gjithçka njëri tjetrit dhe dashurisë. Por tragjedia që  e kishte  kursyer këtë dashuri nga goditjet fatale në  front apo në aventurën e arratisjes, ka zëne pritë në peizazhin përrallor  të Zvicrës, ku Ketrin që ndërkohë është në muajin e nëntë të barrës, nuk ia del të  sjellë në jetë fëmijën që ka në bark, dhe akoma më tej,  do të shuhet edhe  vetë në spital nga hemorragjia, duke e lënë Henrin vetëm me dhimbjen e tij pafund. Nuk pajtohesha dot më  ketë padrejtësi, nuk e  pranoja dot humbjen në paqe,  nuk mësohesha dot me shembjen mizore të gjithë asaj ngrehine miqësie e dashurie,  të cilën, si gjithë lexuesit e tjerë,  e kisha parë  të ngrihej ditë pas dite  si  dikush që është privilegjuar të jetë dëshmitar i një vepre perëndie.

Skena finale kishte ngjashmëri me fundin e romanit “Tre shokët”. Henri  i përgjunjur para kufomës së  Ketrin. I shtangur, pa fjalë.  Ajo dhimbje e tij për  Ketrin, si dhimbja e Robit  për Patin,  ishte përtej  gjuhës, e pakapshme prej saj.  Por përqasjet mes dy romaneve ishin shumë më shumë se kaq. “Lamtumirë armë”  ishte varianti amerikan i testamentit të  një brezi që doli i shkatërruar nga lufta e parë  botërore, i “brezit të humbur”, që pa të shkërmoqeshin në atë kasaphanë njerëzorë idealet e  atdheut dhe humanizmit. Në këto kushte shkrimtarë si Remarku dhe Heminguej ngritën kultin e  dashurisë si  alternativë luftës, por  si për  t’i dhënë tragjedisë statusin e predestinimit, edhe dashuria  i  godet me rrufe bijtë e vet.

Gjithsesi, romani “Lamtumirë armë” solli në  përfytyrimet dhe ndjesitë e brezit tim, pamjet e  zhveshura të  luftës në finalizimin e saj  atje ku ushtarët vriten; solli një botë të re,  botën e  Heminguejt , aq e thjeshtë dhe aq e vërtetë në  tragjizmin e saj të brendshëm; solli  një model dashurie që harliset vetvetiu, pa retorikë dhe patetikë; solli një kuptim të ri për raportin e detyrës me  intimen, duke  e ngritur dashurinë në lartësinë e të vetmes gjë për  të cilën ia vlen  të jetosh.  Në kontekstin e kohës, ky roman solli një kuptim gjithashtu të ri për  fuqitë e kufizuara të njeriut përballë jetës, çfarë  ishte një provokim dhe diversion i pastër ndaj klisheve  mendore që kultivonte ideologjia e  kohës. Të gjitha  këto  dhe vlera të tjera  kanë bërë që  “Lamtumirë armë”  të   jetë një prej librave me ndikim të madh në botëkuptimin dhe botëndijimin e lexuesve shqiptarë të viteve shtatëdhjetë-tetëdhjetë, por edhe të atyre që erdhën më vonë, padyshim.

Më vonë do të mësoja  se subjekti romanit  pasqyronte pjesërisht  një përvojë  personale të shkrimtarit.  Si shumë të rinj amerikanë të brezit të tij, ai kishte shkuar vullnetar në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare në Itali gjatë Luftës së Parë Botërore, ku ishte plagosur rëndë nga një shpërthim.  Distancimi  i tij doktrinar nga arma në kuptimin e luftës nuk  u përmbyll  me një lamtumirë ndaj armës në kuptimin konkret të fjalës. Heminguej,  i forti i brishtë, vrau veten  me armë zjarri në vitin 1962 duke u shndërruar në kurban të diktonit  se njeriu është i pafuqishëm përballë jetës./Gazeta Liberale