Letërsi

Shembja e Idhujve, çështja e fesë dhe tolerancës fetare në Shqipëri

Shkruar nga Liberale

Kolana UETPRESS – 15 vjet

Titulli: Shembja e Idhujve

Autori: Tonin Gjuraj

Tonin Gjuraj ka meritën të tërheqë vëmendjen rreth paaftësisë së deritanishme të historiografisë shqiptare për vlerësimin e aktivitetit dhe veprës së klerikëve të tri feve në Shqipëri

“Peshat specifike të besimtarëve të të tri organizatave fetare zyrtare në përmbajtjen e popullsisë shqiptare, kanë mbetur pothuajse në të njëjtat raporte si para Luftës së Dytë Botërore...

Nga Prof. Dr. Albert Doja*

Kur m’u kërkua të bëj një parathënie për këtë libër, dy gjëra më shkuan ndërmend në lidhje me tematikën e trajtuar; E para është thelbi i fesë dhe e dyta domethënia e tolerancës fetare në përgjithësi dhe tek shqiptarët në veçanti. Ka qasje dhe mendime të ndryshme për të shpjeguar fenë dhe tolerancën fetare, por në çdo rast përkufizimet tradhtojnë orientimet ideologjike, politike ose teorike të autorëve të tyre. Në përgjithësi besimtarët apo udhëheqësit fetarë do të thoshin se kemi fe për arsye se feja është e vërteta dhe se ne jemi ato lloj qeniesh që mund të shohim dhe të pranojmë të vërtetën. Në përgjithësi edhe shqiptarët do të thoshin se jemi tolerantë për arsye se toleranca është më e mira dhe se ne jemi ai lloj populli që e çmojmë dhe e pranojmë tolerancën. Sigurisht, nuk mund të mjaftohemi me përgjigje të tilla, thjesht sepse njerëz të ndryshëm në kohë dhe vende të ndryshme kanë parë, çmuar dhe pranuar shumë të vërteta e të mira të tilla shumë të ndryshme njëra nga tjetra. Prandaj qëllimi i studimeve shkencore nuk mund të jetë apologjia e fesë apo e tolerancës fetare, ndonëse studimi i fesë dhe tolerancës fetare në përgjithësi dhe, rasti shqiptar në veçanti, paraqesin një interes të shumëfishtë.

Pikësëpari, është pa dyshim e rëndësishme të synohet për të bërë të njohur në opinionin akademik të dhënat nga kultura shqiptare lidhur me fenë dhe tolerancën fetare. Në këtë libër, autori Tonin Gjuraj ka marrë përsipër këtë mision, së bashku me meritën e trajtimit të studimit të fesë dhe të tolerancës fetare në Shqipëri dhe në Shkodër, në veçanti. Në këtë kuadër, një studim i tillë bëhet i rëndësishëm për të kuptuar më tej vendin gjithnjë në rritje që feja duket se po zë ndërmjet shqiptarëve në të gjitha trojet ku jetojnë apo edhe në marrëdhëniet rajonale dhe ndërkombëtare bashkëkohore. Në fund të fundit feja luan një rol të rëndësishëm, funksioni i së cilës është të shërbejë të ekuilibrojë politikën ndaj pjesës tjetër të jetës sociale, çka tregon në të njëjtën kohë edhe për një dimension ideologjik që ajo ka, të fshehur prapa ligjërimeve autoritare dhe doktrinare të njërës fe në raport me një tjetër. Ndaj studimi i veçorive të kulturës shqiptare në lidhje me fenë dhe tolerancën fetare nga një këndvështrim teorik e kritik i shërben arritjes së përfundimeve origjinale mbi kuptimin thellësisht social e politik të natyrës së fesë, ashtu si dhe mbi vlerat morale-fetare në lidhje me organizimin e shoqërisë, apo mbi ideologjitë diskriminuese dhe stereotipizuese që fshihen prapa proceseve kategorizuese sipas përkatësive fetare në kuadrin lokal, rajonal apo ndërkombëtar.

Pa dyshim gjatë historisë vihet re shumë qartë dhe në shumë raste një aleancë e pashenjtë midis fesë dhe politikës. Kjo për arsye se lëvizjet fetare dhe lëvizjet politike kanë diçka të përbashkët. Politikani për të fituar pushtetin që i jep politika ka nevojë për votues, ashtu si udhëheqësit fetarë kanë nevojë për besimtarë, por të dy palët përdorin të njëjtat mjete për të arritur qëllimet e tyre të pushtetit mbi njerëzit. Në fakt, kur flasim për problemin e tolerancës, kjo sigurisht mund të jetë më shumë e rëndësishme për disa sipërmarrës minoritetesh apo komunitetesh fetare, ashtu sikurse dhe feja mund të jetë më shumë e rëndësishme për institucionet fetare apo për udhëheqësit fetarë. Por kur mendojmë e flasim për tolerancën duhet, së pari, të mendojmë për trajtimin e të drejtave të individëve në vetvete, sepse individët janë thjesht individë dhe duhen trajtuar si të tillë, janë apo nuk janë të kategorizuar me njërën fe apo një tjetër. Prandaj kur flasim për fenë kemi të bëjmë me gjëra krejt të ndryshme. Së pari, kemi të bëjmë me udhëheqësit fetarë dhe me institucionet fetare, që janë të ngjashëm me politikanët dhe pozicionet e tyre të pushtetit dhe autoritetit. Pastaj ka një kategori të dytë që përbëhet nga besimtarë fanatikë, të cilët nuk janë domosdoshmërish të gjithë tolerantë apo intolerantë. Dhe së treti, kemi të bëjmë me masën e madhe të njerëzve normalë e të zakonshëm, përkufizimi i identitetit të të cilëve është më shumë një çështje politike e sipërmarrësve të grupeve dhe komuniteteve ku ata marrin pjesë.

Sidoqoftë, njëjtësimi kolektiv fetar, etnik, krahinor, kombëtar apo qytetar i njerëzve të zakonshëm nuk është kurrsesi vetë-shpjegues, por i përcaktuar nga atributet e bashkëveprimit të organizuar politik, shoqëror e shtetëror në të cilin ata përfshihen me të drejtën e tyre si individë. Me fjalë të tjera, nuk mund të pranohet, për shembull, se shqiptarët janë myslimanë vetëm e vetëm pse thuhet se shumica e

shqiptarëve i përkasin besimit islamik, po ashtu sikurse nuk mund të mjaftohemi për të thënë që një shqiptar është mysliman apo i krishterë nisur vetëm nga fakti i thjeshtë se ai thotë se “jam mysliman” ose “jam i krishterë”. Nxjerrja në pah e njëjtësimit kolektiv shprehet nëpërmjet përzgjedhjes së një emërtimi kolektiv midis mjetesh të tjerë të mundshëm njëjtësimi individësh. Vetëm pas përzgjedhjes së këtij emërtimi, vetëm pasi përkatësia fetare nxirret në pah nëpërmjet vetë procedurës përzgjedhëse, qëndrimet dhe tiparet kulturore që ajo emërton, mes të cilave edhe praktikat dhe vlerat fetare, i bën individët thuajse natyrshëm t’i “përkasin” fesë në fjalë. Çështja nuk shtrohet se kush janë shqiptarët, nëse ata janë myslimanë apo të krishterë, dhe as të përcaktohet intensiteti apo lloji i ndjenjës fetare apo tolerancës që ata kanë apo kanë pasur. E rëndësishme është të hulumtohet se përse u shërben atyre njëjtësimi fetar si dhe të përcaktohet se përse, në çfarë mënyre dhe në çfarë rrethanash preferohet një njëjtësim i caktuar në dëm të një njëjtësimi tjetër, për shembull përkatësia fetare përkundrejt përkatësisë etnike, krahinore, kombëtare, shtetërore, qytetare, etj. dhe anasjelltas. Në këtë kuadër, Tonin Gjuraj ofron me një gjuhë të thjeshtë e të kuptueshme një studim që bëhet i rëndësishëm për të kuptuar më tej sidomos rolin e bashkëveprimeve ndërfetare në lidhje me bashkëveprimet ndërkulturore me grupet etnike fqinje për formësimin e identiteteve, rolin socio-politik të fesë apo feve në historinë shqiptare, si dhe debatet aktuale për kuptimin e historisë dhe identitetit shqiptar apo ideologjizimin e “rishkrimit” dhe “rishikimit” të tyre.

Botimet më të mira të periudhës komuniste, që përfshijnë studimin e fesë dhe ateizmit apo studimin e përzierjes fetare dhe tolerancës fetare ne Shqipëri, nuk janë aspak kontribut i një tradite kombëtare të teorisë dhe praktikës studimore krahasuese, por janë bazuar në normat empiriciste përshkruese të ideologjisë zotëruese nacional-komuniste. Për fat të keq, trashëgimi i një kulture të tillë studimore dhe dizinteresimi teorik duket se karakterizon edhe studimet e sotme të fenomeneve të tilla në shoqërinë shqiptare në këto vite të tranzicionit të tejzgjatur. Studimet që evokojnë fenë dhe tolerancën fetare në pjesën më të madhe synojnë rivlerësimin e tyre si pjesë të institucioneve sociale e kulturore të shoqërisë shqiptare. Por ky proces rivlerësimi duket se mbart një dozë të lartë të asocimit me politikën dhe ideologjinë e re në pushtet, frymëzuar më shumë nga nevoja për t’u distancuar nga e kaluara komuniste se sa nga nevoja për të kuptuar mënyrën se si feja funksionon si institucion shoqëror dhe se si ajo favorizon, kushtëzon apo pengon tolerancën fetare midis grupeve shoqërore. Në këtë mes, Tonin Gjuraj ka meritën të tërheqë vëmendjen rreth paaftësisë së deritanishme të historiografisë shqiptare për vlerësimin e aktivitetit dhe veprës së klerikëve të tri feve në Shqipëri për ngjalljen dhe përkrahjen e ndjenjës antikomuniste mes brezit të ri, ç’ka me sa duket mund të shpjegonte deri diku edhe zanafillën e tolerancës ndërfetare gjatë rigjallërimit të feve në periudhën pas përmbysjes së komunizmit.

Në shumë studime, në pjesën më të madhe të kryera nga ‘think tank’ shqiptare, shumë shpesh arrihen përfundime të gabuara nisur nga statistikat zyrtare dhe nga burimet arkivore, të cilat në rastin më të mirë përfaqësojnë përkatësinë fetare nominale të popullsisë, si dhe përpjekjet e udhëheqësve fetarë për të zgjeruar apo fshehur dominimin nominal e mediatik të një feje mbi një tjetër. Përfundime po aq të gabuara mund të sjellin edhe studimet e nisura nga anketat dhe intervistat me njerëzit e zakonshëm apo aktorët e ndryshëm që në një mënyrë apo një tjetër janë të implikuar në çështjet e fesë e të tolerancës fetare, sepse këta kanë gjithnjë interesat dhe qëllimet e tyre për t’i treguar gjerat ashtu si mendojnë se duhet të jenë dhe jo domosdoshmërish ashtu si janë.

Shpesh në këto lloj punimesh prirja është e fortë për të paraqitur një përmbledhje materialesh përshkrimore të nxjerra nga anketimet rastësore ose nga burimet e disponueshme, apo më keq akoma: kur mbushen me opinione emocionale më shumë se sa me argumentime të bazuara në një shoshitje kritike të të dhënave. Megjithatë, kur ka përpjekje që të dhënat kulturore shqiptare mbi fenë dhe tolerancën fetare i nënshtrohen një analize shkencore kritike nga perspektiva e një qasjeje krahasuese bëhet e mundur të prodhohen përgjithësime teorike që konceptualisht shkojnë përtej interesave lokale.Në këtë mënyrë ky botim bëhet i rëndësishëm, sepse vetëm mbi këtë bazë mund të synohet shpjegimi i fesë dhe tolerancës fetare nëpërmjet konceptimit të një modeli teorik, ku identifikohen proceset dhe mekanizmat e funksionimit dhe jepen arsye për mënyrën se përse këto procese dhe mekanizma në këtë apo atë rast funksionojnë në këtë apo atë mënyrë dhe jo në të tjera. Në këtë kuadër duhet vlerësuar edhe kontributi që Tonin Gjuraj sjell në këtë libër, si një përpjekje për të pasuruar studimet mbi një temë sa të rëndësishme edhe të vështirë, siç është çështja e fesë dhe tolerancës fetare në Shqipëri dhe veçanërisht në Shkodër.

*Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë,

Profesor titullar i Sociologjisë dhe Antropologjisë,

Universiteti i Shkencave dhe Teknologjive të Lilës, Francë


Feja konsiderohet si një nga aspektet më të rëndësishme në jetën e shumë njerëzve. Rëndësia e saj shfaqet në mënyra dhe në forma të shumëllojshme. Si të gjitha aspektet e shoqërisë edhe rrethanat në të cilat analizohet ose konsiderohet feja dhe roli i saj ndryshojnë. Një prej funksioneve kryesore të fesë është të shërbejë si burim i unitetit shoqëror, i cili duhet të sjellë një bashkekzistencë të harmonishme mes njerëzve. Nga pikëpamja shoqërore, feja ka luajtur historikisht një rol të rëndësishëm në krijimin e një atmosfere unifikuese mes anëtarëve të shoqërisë, ku mbizotëron qetësia shpirtërore dhe paqja sociale.

Nga ana tjetër, është ironike të shihet sesi feja ndan grupet e ndryshme shoqërore. Kur përmenden grupet e ndryshme fetare në një shoqëri multireligjoze, menjëherë dikush mendon për konflikte fetare, për arsyen e thjeshtë se në shoqëri të tilla, debate se kush është bartës i së vërtetës së pastër është i zakonshëm. Por, kjo teori jo gjithnjë u përshtatet fakteve. Në lidhje me çështje të tilla, jam tërhequr nga rasti i Shqipërisë dhe veçanërisht i Shkodrës, që mund të konsiderohet si një sfidë ndaj shumë paragjykimeve dhe ideve polemizuese, të cilat shpjegojnë bashkekzistencën e brishtë të grupeve të ndryshme fetare në një shoqëri multireligjoze. Mentalitetet e rregullta fetare në çdo komunitet, në një shoqëri multireligjoze, ndikojnë ndjeshëm në përcaktimin e të drejtave dhe përgjegjësive të anëtarëve të tyre. Ato gjithashtu përcaktojnë në një masë të madhe sjelljet e përditshme që pranohen nga çdo komunitet.

“Shqipëria etnikisht është një nga vendet më homogjenë në Europë, me shqiptarë që më 1989-ën përfshinin 98 për qind të popullsisë. Para Luftës së Dytë Botërore rreth 70 për qind e shqiptarëve ishin myslimanë, 20 për qind ortodoksë të Lindjes dhe 10 për qind katolikë romakë. Shqipëria është kështu i vetmi vend me mbizotërim të popullsisë myslimane në Europë.” (Krieger, J.1993:15). Duhet të shënohet që asnjë regjistrim i bazuar edhe në kriterin fetar nuk është realizuar në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore, por besohet që proporcioni i përshkruar nga Joel Krieger, në lidhje me numrin e secilit grup fetar, të ketë mbetur pothuajse i njëjtë deri në ditët tona.

“Pas Luftës së Dytë Botërore, si rrjedhim i proceseve demografike komplekse, është rritur shumë jo vetëm numri i besimtarëve të të tria feve kryesore, por edhe shkalla e përzierjes së tyre.” (Dervishi Z., 1995: 63) Megjithëkëtë, peshat specifike të besimtarëve të të tri organizatave fetare zyrtare në përmbajtjen e popullsisë shqiptare, kanë mbetur pothuajse në të njëjtat raporte si para Luftës së Dytë Botërore

Qëllimi i këtij studimi është të japë një panoramë të strukturës fetare dhe të bashkëjetesës së grupeve të ndryshme fetare në vite, duke nënvizuar ndikimin që kanë pasur zhvillimet historike në bashkëjetesën e shqiptarëve, ku në këtë analizë empirike në qendër është rasti i Shkodrës.

Pavarësisht nga ekzistenca e tri organizatave fetare zyrtare me besimtarë myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, Shqipëria është një shoqëri multireligjoze që gëzon harmoni fetare. Historia e dokumentuar dëshmon se në këtë vend nuk ka pasur luftëra fetare. Shkodra është një rast tipik i kësaj bashkekzistence të harmonishme, por merita për tolerancën ndërfetare, më shumë se e udhëheqësve shpirtërorë të komuniteteve fetare, i duhet atribuar historisë, traditës etno-kulturore e psikologjike të shqiptarëve. Po ashtu, historia e marrëdhënieve ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve në Shkodër ka shënuar edhe episode të konfrontimeve të mentaliteteve dhe individëve mbi baza fetare.

Liberale Newsroom

Poll
SHQIPENGLISH