Anjeza Xhaferaj
Për pak ditë afron përvjetori i vdekjes së shkrimtarit të madh andaj desha të shkruaj diçka mbi veprën e tij. Pas rënies së komunizmit janë bërë shumë shkrime në lidhje me disidencën e Kadaresë dhe zakonisht vepra si Kështjella apo Pallati i Ëndrrave janë marrë si shembull. Megjithatë unë do të flas për skandalozen si disidencë të tij ashtu siç unë e kam kuptuar në vitet e fundit të komunizmit teksa ia lexoja veprat, ato të lejuarat, pra jo ″Ditë kafenesh″, ″Përbindëshi″, ″Pallati i ëndrrave” apo ″Natë me hënë″, por ato që ja dolën t’i mbijetonin censurës.
Në një regjim që nuk e njihte paradoksin dhe ku shenjtëria e fjalës së shkruar kontrollohej me fanatizëm, skandalozja nuk kishte vend në letërsi. Dhe megjithatë, ajo ishte aty. Herë e nënkuptuar, e përhumbur mes rreshtash, e heshtur dhe herë sfiduese aq sa nuk u besoje syve kur e shihje. Në letërsinë e Kadaresë personazhet kryesore jo rrallë nuk ja dalin të ishin perfektë, por të turbullt, me mëdyshje, mëkatarë, të ftohtë, të dëshpëruar që sfidonin jo vetëm rregullat e moralit zyrtar, por edhe vetë moralin si kategori e ideologjizuar.
E tillë është Ana, në romanin Dimri i vetmisë së madhe, një figurë që nuk kishte ç’të kërkonte në kanonin letrar të kohës. Gruaja që tradhton burrin, që lë pas detyrën bashkëshortore dhe mëkaton ndaj besnikërisë, nuk është dënuar nga autori – përkundrazi, ajo është trajtuar me një lloj përmallimi njerëzor, me një ndjeshmëri që sfidon klishetë e doktrinës morale. Dhe më shumë se kaq – Kadareja e risjell këtë grua, tashmë të vdekur, në një roman tjetër – Koncert në fund të dimrit – si një kujtim estetik, si një model i heshtur që vazhdon të ndriçojë, në mënyrë të pavetëdijshme, partneren e re të Besnikut. Është ecja e saj e lehtë, hija e një femre që në vend të fshihet si turp, shfaqet si kujtim që nuk vdes. E pamendueshme në një kohë ku çdo devijim duhej zhdukur nga historia dhe nga kujtesa.
Edhe më tronditëse është heshtja e vetë Besnikut në romanin Dimri i vetmisë së madhe. I pranishëm si përkthyes në bisedat mes Hoxhës dhe Hrushovit dhe në një regjim ku nuk kishte vend për dyshime dhe ku të drejtën dhe të gabuarën ta përcaktonte partia dhe jo ndërgjegjja, një njeri që nuk mund të flasë është një lloj përbindëshi. Dhe Kadareja, me finesën e një psikanalisti të stërvitur, ndërton pikërisht këtë pamundësi për të folur si qendër të dramës njerëzore. Sepse në atë kohë, në vitet ’60, pamundësia për të artikuluar ishte më shumë sesa problem personal – ishte rrezik kolektiv, ishte provokim ndaj sistemit. Në këtë kuptim, Besniku nuk është vetëm njeriu që përjeton dilema, por është vetë dilema e ndaluar që ecën mes të gjallëve për t’i sfiduar dhe nxjerrë nga rehatia e të menduarit binar të sistemit totalitar.
Në të njëjtën atmosferë të nënkuptimit tronditës zhvillohet edhe historia e Zanës, të fejuarës së Besnikut. Një vajzë me prejardhje të pastër politike, e edukuar në rrethin e ngushtë të ideologjisë, që “rreshket” drejt një të deklasuari në katin e poshtëm të shtëpisë, është një rrëfim që në çdo roman tjetër do të mbyllej me ndëshkim shembullor. Por jo këtu. Zana nuk denoncohet. Ajo thjesht gjendet në një moment të dobësisë njerëzore, në një kërkim të heshtur për kuptim dhe afërsi, e gjen këtë jo në partinë e saj, por në një njeri të përjashtuar. Ky është skandali i vërtetë – jo vetëm në planin moral, por në planin strukturor të shoqërisë që Kadaresë i interesonte të trondiste.
Edhe më përçmuese për diskursin zyrtar është një batutë që kalon si me shaka, por që në të vërtetë është një minë me sahat: “Mos u lidh me vajzat bjonde, se ato janë vagabonde.” Në një letërsi ku biondet shpesh ishin fshataret e bukura me flokë si kalleza gruri, si metafora të pastra të fshatarësisë kooperativiste, kjo frazë përmbys të gjithë simbolikën e ndërtuar me kujdes nga propaganda. Nuk është thjesht tallje, është atentat ndaj formës së përshkrimit. Njësoj si të thuash se perëndimi nuk është armiqësor, por tundues. Dhe si të jesh tunduar është më shumë sesa të jesh rebel – është të jesh njeri.
Qyteti imagjinar N është gjithaq pjesë e kësaj disidence të heshtur. Me të çmendurit e tij, me të rinjtë e tij vanitozë, me dëshirat për një jetë tjetër, ai është një lloj ishulli shpëtimi brenda oqeanit të monolitit ideologjik. Të çmendurit aty nuk janë për të na trembur, por për të na treguar të vërtetën. Të rinjtë – ata që në çdo roman të realizmit socialist ishin forca avantgardë e shoqërisë – këtu paraqiten si vanitozë, një luks ky që letërsia e realizmit socialist nuk mund t’ja lejonte vetes. Ata me bisedat e tyre boshe – edhe në Paris e hanë pulën me dorë – me vanitetin e tyre nuk bëjnë gjë tjetër veçse tregojnë mungesën totale të dëshirës për të jetuar në një sistem totalitar. Darket mes miqsh në veprat e tij – kush nuk do të donte të ishte i pranishëm në darkën e Silvës tek ″Koncert në fund të dimrit″, tek ballkoni i saj me limonin e sapo blerë – janë një ëndërr, një strehë estetike që sfidon barazinë e ftohtë të sistemit, mediokritetin e dollive për partinë dhe shokun Enver aq të pranishme kudo në letërsi.
Në të gjithë këto shembuj, Kadareja nuk proteston. Ai nuk e thërret lexuesin në barrikada, nuk bën thirrje për rebelim. Por ai ndërton skenarë që e bëjnë sistemin të duket i rremë, qesharak, absurd. Dhe në këtë qëndron fuqia e tij e vërtetë. Ai e bëri disidencën të kalonte përmes vetë lëkurës së censures. Por lexuesit e kuptonin. Pikërisht ata lexues, në heshtje, e panë të pamundurën të ndodhte: një skandal që nuk përçmon, një moral që nuk dënon, një grua që ecën si kujtim, një qytet që çmendet si mënyrë për të shpëtuar nga normaliteti. Dhe kështu, në mënyrën më të pabesueshme, më të artikuluar dhe më njerëzore, Kadareja i foli disidencës me gjuhën më të ndaluar të kohës – atë të skandalit.
