Nga shumë njerëz naivë mendohet se Migjeni akuzohet si një shkrimtar ateist dhe antiklerikal. Për këtë arsye, mendojnë ata, si mund të qëndroj Migjeni në të njëjtin komunitet me Fishtën a Lazer Shantojen? Si mund të qëndroj Migjeni në të njëjtin komunitet me shkrimtarë, ta zëmë, si Ernest Koliqi, Martin Camaj apo Arshi Pipa?
Rudolf Marku
Jemi mësuar që në letërsi, dhe përgjithësisht, në krijimtarinë artistike, të mendojmë për para-ardhësit që ndikuan më se tepërmi në krijimtarinë e autorëve. Te Asdreni duken qartë gjurme dhe pëlqimet e Naimi Frasherit. Te Lasgush Poradeci mund te ndjesh afërsitë e Asdrenit dhe te Emineskut. Proza e Mitrush Kutelit shfaq dukshëm pëlqimin e Nikola Gogolit, ashtu si dhe tregimet elegante dhe njëkohësisht dramatike të Ernest Koliqit të afrojnë me tregimet e Pirandelos. Në letërsinë botërore Walt Whitman ka dhëne Pablo Nerudwn, Karl Sandberg dhe poetin bit Allan Ginsberg, po të përmendin veç disa prej dishepujve të poetit te madh amerikan. Në letërsinë dhe në krijimtarinë artistike ky fenomen është ndër më të natyrshmit, sepse, siç na thonë plot mendimtarë dhe shkrimtarë të shquar, fundja e gjithë letërsia botërore është veç një libër i vetëm, dhe ne vetëm sa shkruajmë ca radhë në ketë libër të madh. Borghesi nga ana tjetër thoshte se, është e pamundur që të mos imitosh. Puna është që të jesh i paimituar.
Por në ketë rregull të madh, ekzistojnë dhe ca krijues të një race tjetër: ata që nuk kane paraardhës. Në letërsinë shqipe i tille është Migjeni. Shkrimtarët si Migjeni, paradoksalisht rrjedhin jo nga paraardhësit e tyre, por nga pasardhësit. Janë krijues, vepra e të cilëve dominohet nga parandjenja e asaj që do te vijë ne letërsi, e në art. Janë krijues që përcaktohen nga një kohë që vjen pas vdekjes së tyre, dhe jo nga koha që ka ekzistuar më parë. Migjeni dhe shkrimtarët si Migjeni e presin rrjedhën e kohës.
2.
Shekulli i XX do të mbetet në histori si shekulli i Proceseve, na thotë Milan Kundera. Ne do të përmendim vetëm shkrimtarët, artistët dhe mendimtarët që u akuzuan gjatë shekullit të njëzet. Ne vitet njëzet, viktimat e Gjykatës së Moralit të rreptë Revolucionar janë Andre Bunin, Andrejev, Shostakoviç, Bulgakov, Isak Babel, Ana Ahmetova, Mandelshtajm, Pasternak, Solxhenicin, Celine, Knut Hamsun. Jo me larg se në vitin 1999, një kryetar Bashkie në Francë refuzoi që në shtëpinë e lindjes së F.Celin-it të vendosej një pllakë përkujtimore. Pas tyre presin radhën për t’u gjykuar nga Proceset nazizte: Breht, Thomas Mann dhe Heinrick Mann, Lorca që vritet në mënyrën më absurde, Heminguej i konsideruar simpatizant i së Majtës. Vijnë pastaj grupi që akuzohet si i përlyer me Musolinin, Sain Jon Perse dhe më i madhi prej tyre, Ezra Pound, i mbajtur në një kafaz hekuri në diellin përvëlues të qytetit Piza nga ushtria amerikane. Por kjo nuk do ta shpëtoje veprën e Ezra Pound që të gjykohet rreptas nga komunistët, si një vepër e errët dhe e pakuptueshme. Një grup shkrimtarë sh dhe krijuesish gjykohen njëherazi nga komunistët dhe fashistët: Pier Paolo Paozolini është një komunist që shpreh haptazi simpatinë e tij të thellë për Ezra Pound, duke u bërë një herësh armik i së majtës dhe i së djathtës. Po këtë kish bërë në vitin 1954 Ernest Heminguej. Dhe kjo tregon fare qartë se , duke përdorur ambalazhin e sulmeve politike, në fakt këta Procese e kanë me veprën artistike.
3.
Në asnjë vend tjetër të botes së Qytetëruar Proceset nuk kanë qenë më të suksesshme se sa në vendin tonë. Ngase vendi ynë ka patur dhe vazhdojnë të ketë një legjitimitet të konsoliduar të perandorisë osmane, që predisponon një bezdisje te qitabxhive të administratës kundër mendimit intelektual dhe kundër krijimtarisë. Por kjo ka ardhur gjithashtu dhe nga një predispozitë e çuditshme që kemi ne shqiptarët për të gjykuar përherë me rreptësinë më të madhe të tjerët. Kemi provuar se kur vjen puna për të gjykuar të tjerët, ne jemi gjyqtarët më të rreptë . Ngase kurrë nuk na bie ndërmend që të gjykojmë vetveten tonë .
Pasi kemi dënuar Fishtën, Konicën, Koliqin, Mitrush Kutelin, Vincent Prenushin, Ndoc Nikajn, Lazer Shantojen, i jemi kthyer shkrimtarëve botërorë , duke dënuar me tonet me serioze Bodlerin, Verlenin,Rembon, Pikason,Kafken, John Updike-n si shkrimtarë imoralë dhe dekadentë që duheshin mbajtur sa me larg nga lexuesi ynë i panjollë dhe i virtytshëm. Edhe Kadare shpesh herë i nënshtrohet një Procesi të dyfishtë: në kohen e Komunizmit ai konsiderohej nga gjykuesit puritan si tepër i dyshimtë dhe si rrënues i kështjellës së Komunizmit ; në periudhën postkomuniste shpeshherë ai akuzohet nga të njëjtit gjyqtarë hipokritë si një njeri që ka bëre flirte me komunizmin.
4.
Nga shumë njerëz naivë mendohet se Migjeni akuzohet si një shkrimtar ateist dhe antiklerikal. Për këtë arsye, mendojnë ata, si mund të qëndroj Migjeni në të njëjtin komunitet me Fishtën a Lazer Shantojen? Si mund të qëndroj Migjeni në të njëjtin komunitet me shkrimtarë, ta zëmë, si Ernest Koliqi, Martin Camaj apo Arshi Pipa?
Ashtu si te gjithë shkrimtarët e mëdhenj, Migjeni është vënë në bankën e të akuzuarve për shkak te krijimtarisë së tij. Njerëzit mediokër nuk e durojnë talentin dhe mendimin e lire. Është historia e vjetër e Mozartit me Salierin. Jo domosdoshmërisht me Salierin krijues. Salierë të politikes, të mendimit estetik, Salierë të kritikes letrare dhe te mendimit letrar, Salierë të administratës. Mendimi se Migjeni nuk përkujtohet nga arsyeja se ai është antiklerikal, ateist dhe përkrahës i komunizmit është një mit i shpikur nga gjykatësit modern, qe duan ta fshehin arsyen e vërtetë brenda një ambalazhi imponues politik.
Mendimi (i shprehur a i pa shprehur) se Migjeni dhe Fishta, Koliqi, Prenushi, Anton Arapi, përjashtojnë njeri- tjetrin është një mendim spekulativ, po aq sa dhe mendimi tjetër, se Migjeni është i vendosur në rrethinat e lehtësisë shqipe nga shkaku i klerit katolik. Imzor Zef Simoni, në librin me studime nga letërsia shqipe(“Letërsia e parë ndryshe”), i jep një vend të veçantë Migjenit, duke e çmuar së tepërmi talentin e tij dhe kontributin e tij në letërsinë tonë. Ernest Koliqi qe nder njerëzit që e ndihmoi pa rezerva Migjenin, duke e çmuar ndër të parët talentin e tij. Por mendimi se shkrimtarë të ndryshëm përjashtojnë njeri-tjetrin është një mendim qe nuk ka te bej me letërsinë dhe gjykimin estetik të saj. Mendimi i pranuar natyrshëm se një letërsi është më e pasur kur ka zëra nga me te ndryshëm, duket se nuk ngjet te ne. Uniformiteti i mendimit në jetën shqiptare ka përpunuar shije te dyshimta, sidomos tek gjykuesit zyrtar te letërsisë. Shija e kritikes shqiptare, e përpunuar në ca punishte universitare, ka këmbëngulur dhe vazhdon të këmbëngul, që orkestra simfonike duhet të përmbajë vetëm një a dy instrumente frymore, dhe vetëm kaq. Por neglizhimi i Migjenit do të ishte po aq i mëkatshëm, sa ç’ishte dje dënimi i Fishtës, Konicës dhe i Koliqit. Sepse Letërsia e vërtetë është pranuese, jo përjashtuese. Sidomos jo përjashtuese për ca arsye te politikes se ditës.
5.
E gjithë krijimtaria e Migjenit jo vetëm që nuk i kundërvihet Krishterimit, por në të kundërt, është ne thelb e krishtere. Nuk është faji i Migjenit se spekulantë të ndryshëm u përpoqën që niçeanizmin e tij ta keq përkthejnë në simpati te komunizmit (“Të Lindet Njeriu” ka madje si nëntitull Dithiramb Niçean). Nuk është faji i Migjenit që spekulantë të proceseve shpikin si element determinues të krijimtarisë së Migjenit, miqësinë e paprovuar me Vojo Kushin a me ca personazhe minore të grupeve komuniste të Shkodrës. Të gjitha këto një studiues i i përkushtuar ndaj principeve estetike i injoron lehtësisht, si të parëndësishme për analizën e veprës së Migjenit. Nuk është faji i Migjenin që ca studiuese tek ne; janë marrë seriozisht madje dhe me këpucët e tij!
Migjeni shkrimtar i krishterë?, do të thonë në mënyrë jo komforte shumë lexues. Them se po, ngase Migjeni në të gjithë krijimtarinë e vet ka një ndjeshmëri të jashtëzakonshme kristiane për të ndjerë vuajtjet e të tjerëve. Ka një ndjeshmëri të pabarabartë me asnjë shkrimtar tjetër të letrave shqipe për t’iu afruar të vuajturve, të pangopurve, lapsave dhe prostitutave, zhelemeleve dhe fëmijëve të leckosur, për t’u bere njësh me to. Kjo ndjeshmëri e bën Migjenin ndoshta shkrimtarin më të krishterë të letërsisë tone. Është e vërtetë se Migjeni jo rrallëherë paraqet lypsët nen hijen indiferente te kishave e te xhamijave. Por kjo nuk e pengon Migjenin që të jetë një shkrimtar i krishterë. A nuk ishte dhe Shen Françesku ai që kritikonte në kohen e vet mosndjeshmerinë e ca priftërinjve ndaj të varfërve? Skepticizmi klerikalizmit nuk e përjashton mbrojtjen dhe simpatinë e thelle për Krishterimin. Por në kritiken e Migjenit nuk ka malicitet, nuk ka cinizëm të mbrapsht; ka vetëm një dhembje njerëzore për ata që sot, më tepër se kurrë , janë të përjashtuar nga letërsia shqipe si të padenj për t’u marrë si objekt i saj.
Në mendjen time Migjenin gjithmonë e kam përqasur me poetin anglez Wilfrid Owen. Wifrid Owen i vrarë në moshën 23 vjeçare. Migjeni vdekur në moshën 27 vjeçare. Një poemë te Owenit të titulluar “Pandjeshmëri”, mund ta kishte shkruar në të njëjtat rrethana dhe Migjeni. Sepse asgjë nuk ka urryer më shumë poeti ynë se sa pandjeshmërinë. Atë pandjeshmëri që është normë morale e jetës së shoqërisë sonë, në kohërat moderne të shekullit të XXI./Gazeta Liberale
