Lëvizja studentore e dimrit të vitit 1990 i dha fund de facto dhe de juro njërës prej diktaturave më të ashpra të Europës, ndryshoi një regjim që kontrollonte vendin që prej gjysmë shekulli, si dhe hapi një perspektivë demokratike për Shqipërinë, duke e orientuar atë sërish drejt perëndimit. Në librin e tij, “Piedestale pa statuja”, një botim i shtëpisë botuese UET PRESS, gazetari i njohur Blendi Fevziu ka shpjeguar me detaje, pasi edhe vetë ka qenë një protagonist i kësaj lëvizje, e cila, si e tillë, arriti të krijojë edhe klasën politike, që drejton sot Shqipërinë.
20 SHKURT 1991, PASDITE DHE MUZG
Të hipur mbi stola, tavolina, apo drejt e mbi dysheme grevistët dëgjonin lajmet e orës 15.30. Pas mureve qe mbledhur thuajse e gjithë Tirana. Thirrjet e njerëzve të forcuara akoma më tepër nga habia e rezistencës së studentëve ngatërroheshin me zërin e radios, zëvendësonin njëri-tjetrin, thyheshin e përthyheshin si gjithçka në atë ditë. Pas rënies së bustit, mbi sheshin Skënderbej kishte fluturuar fare ulët një helikopter. Ai qe vërtitur dy-tri herë dhe qe larguar në drejtim të jugut, drejt kodrave të Parkut të Madh Kombëtar. Monumenti i bronztë i Enver Hoxhës, i rimorkiuar pas një makine Zis, kishte marrë rrugën e Qytetit Studentit, i shoqëruar nga mijëra e mijëra vetë, ndërsa nëpër bulevardin qendror, po marshonin tanket. Ndoshta në mbrojtje të Bllokut ku banonin drejtuesit kryesorë komunistë. Këto ishin lajmet e fundit që korrespondentët e Radio Tiranës patën mundur të vilnin midis rrëmujës. Zëra misteriozë pëshpëritnin se rrëzimet e busteve qenë përhapur tashmë fluturimthi edhe në qytetet e tjera të Shqipërisë. Të mbledhur në këmbë, midis parullave të njerëzve, studentët vendosën vazhdimin e grevës deri në daljen e vendimit të qeverisë për heqjen e emrit Enver Hoxha të universitetit. Një pjesë e studentëve qenë ngjitur ndërkohë në dritaret e katit të dytë, duke iu përgjigjur thirrjeve të njerëzve për të hapur derën, me parullën kumbuese: “Mos na prishni grevën.” Qeveria qe mbledhur në një mbledhje të zgjeruar. Në të njëjtën kohë në zyrën e presidentit qenë thirrur përfaqësuesit kryesorë të partive politike. Këto qenë të dhëna të sigurta, që së bashku me njoftimet e lajmeve tregonin se diçka po ndodhte. Në dhomën e komisionit, kishte nisur vallëzimi. Muret vazhdonin të pasuroheshin me tatuazhe sentencash, mallkimesh dhe parullash. “Urojmë që ky të jetë krimi i fundit i Qeverisë Shqiptare”, qe shkruar në koridor. “O Ramiz, o Ramiz mos u përdridh si çamçakiz”. Pak më poshtë “ O stomaku im i mjerë, uroj për të fundit herë, të vuash nga i shtrenjti Enver”. Filozofia e grevës qe e koncentruar në një ekuacion të shkruar nga studentët e shkencave në katin e dytë, përballë hyrjes qendrore: Enver = Hitler + Stalin + Al Kapone + Pol Pot …. I ndodhur midis vallëzuesve në dhomën e komisionit, zgjata kokën në dritare. Jashtë turma nuk pushonte. Përfundimi i grevës ishte çështje orësh, sidoqoftë për çdo të papritur ata kishin vendosur të qëndronin aty gjithë natën. Askush s’donte të largohej më. Një djalë i vogël na tregoi se trupi i bronxtë i Enverit po mbërrinte. Një tjetër e përforcoi lajmin duke shtuar se patën qenë të detyruar të ndërronin disa makina dhe se pranë qytetit, koka qe shkëputur nga trupi. Si të shfrynin një mllef gjysmë shekullor njerëzit nuk pushonin: “O Enver, o zagar, të tërhoqëm me litar!”. Apo: “E hoqëm, e hoqëm qelbësirën1”; “O Ramiz mos u dridh si peshk, se do të bëjmë si Çaushesk!”. Në të vërtetë, kishte qenë një makinë e vetme, që e rrethuar nga mbi 50 mijë vetë, po e sillte monumentin e bronztë nga rruga anash Pallatit të Kulturës, nëpër rrugën e Elbasanit, drejt godinës së grevës së urisë në Pallatin e Kulturës Studenti. Lëvizja ishte shumë e vështirë nga turma dhe nga frika se mos në konfuzion e sipër shtypej ndonjë manifestues. Në dhomën e komisionit hyri Gonxhja. - Provova të flas me presidentin,- tha,- është e pamundur. Sekretarja nuk më lidh. Ai qe çuditërisht i lodhur dhe vetëm entuziasmi e mbante në këmbë. -Ç’bëhet?- më pyeti njeri prej vallëzuesve, i shkëputur fare nga ai realitet i bronztë. -Kortezhin e kanë ndaluar fëmijët e jetimores. Kanë hipur mbi të dhe thërrasin. Pastaj transporti është i vështirë, janë qindra mijëra vetë. -Kanë bërë thirrje për të sulmuar varrezat. Duan të ç’varrosin eshtrat e Enver Hoxhës,- ndërhyri Gonxhja. Ne heshtëm. U duk se një shije e keqe mbeti pezull në dhomë. -Nuk besoj,- tha dikush,- nuk besoj. Studentët nuk do t’i ndjekin mbrapa atje. Një thirrje e fuqishme na e ndërpreu bisedën. Me sa dukej përpara dritareve të pallatit qe shfaqur fantazma e bronztë e diktatorit. Ora nuk kishte shkuar ende 17.00, kur koka e shkëputur nga monumenti i Enverit, e zvarritur deri në prag të godinës së Pallatit të Kulturës Studenti, nisi të ngjitej për në sallat e katit të dytë. Studentë, të lodhur nga uria përpiqeshin me fuqinë e fundit, t’i bënin vetes peshqeshin e shtrenjtë të ditës. Koka e bronztë, e stërmadhe, lëkundej në të dyja anët, sikur kërkonte të thërriste nga bota tjetër, ku preheshin tashmë kockat e diktatorit, kobin e tij të ri. Por dritaret qenë të vogla dhe përmasat e saj gjigande. Gjithë ajo ndërmarrje s’kishte asnjë kuptim. Qe thjesht një pjesë e entusiazmit të pakuptueshëm të asaj dite dhe kaq. Lëkundja vazhdoi gjatë, u afrua pranë dritares së koridorit në katin e dytë dhe befas, u shkëput e me shpejtësi u përplas në tokë. Krahët e uritur të studentëve qenë të pafuqishëm për ta përballuar sfidën e bronztë. Në revistën televizive të orës 18.00, në ekranin e televizorit, zëri i Alfons Gurashit provokoi edhe njëherë entuziasmin e ditës. Më pas, kronika u transmetua në të gjitha emisionet e lajmeve, madje e përforcuar edhe nga stacionet televizive italiane, jugosllave dhe greke. Më pas, mësuam se ai kishte qenë lajmi i parë i gjithë kanaleve televizive botërore. Ato imazhe dhe ai manifestim, po bënin turin e botës, duke lënë të befasuar, por edhe duke entuziazmuar me miliona vetë në botë. Sepse, siç thotë Hemingueji, kur bie një diktator, gëzojnë të gjithë popujt. Ndërkohë, të hipur mbi karriget në një nga sallat e grevës, studentët e ndiqnin kronikën me po atë entuziasëm, madje të dyfishtë. Fërshëllimat dhe thirrjet që nuk pushonin gati krijuan emocionet e disa orëve më parë, kur monumenti tashmë i copëtuar, ishte ende në mes të sheshit. Në ora 19.00 mijërat e njerëzve vazhdonin të pritnin daljen e studentëve përballë pallatit. Komisioni i grevës, disi i gjendur ngushtë nga gjendja e krijuar, po bëhej gati të përballonte edhe një natë tjetër në uri. Telajot, tabelat, karriget, gjithçka e çrregulluar nga gëzimi i ditës po rikthehej në pozicionin e natës. Në orën 19.30 disa të rinj anonimë ardhur nga qendra lajmëruan diçka të çuditshme. Koka e bronztë e monumentit të Enverit, pasi kishte bërë disa xhiro rreth sheshit qendror të Tiranës, e tërhequr nga një autobus qe dërguar për në Ambasadën Kineze. Policia kishte ndërhyrë me të shtëna në rrugën e Kavajës, dhe tani forca të mëdha të reparteve sambiste po gatiteshin të rrethonin godinën e studentëve. Nuk merrej vesh se ku mbaronte e vërteta dhe ku fillonte supozimi, por e gjitha kjo shkaktoi një lloj alarmi. Amullia e shkaktuar nga lajmi, rënduar nga thirrjet dhe klithmat e prindërve e tensionoi më tepër gjendjen brenda. Të nervozuar, studentët lëviznin nëpër koridore, dhoma, hyrje, bisedonin, ziheshin, të gatshëm për t’u mbrojtur nga çdo sulm i mundshëm. Nuk kishin kaluar as njëzet minuta, kur ministri i Arsimit, Skënder Gjinushi, i shoqëruar nga Ismail Ahmeti, ministri i Ndërtimit, u shfaq tek dera e pallatit. Turma u ngushtua rreth ministrit. -Më ndihmo t’i mbajmë,- thirri Shinasi Rama. U përpoqa të qetësoja studentët që kisha rrotull dhe i hapa Skënder Gjinushit, rrugën për në dhomën më të afërt. Ai u ul në kolltuk, krejt i zbehur. -Mbaroi,- tha,- u hoq emri. PIEDESTALE PA STATUJA 181 Asnjë nga ne nuk reagoi. -Emri duhet të hiqet vetëm me vendim,- ngulmoi një çast më vonë Tefalin Malshyti. -Po, pra,- përsëriti ministri. Dikush nga dritarja shau Ismail Ahmetin duke e krahasuar me një shpend, më duket më kukumjaçkën. -Është marrë vendim,- tha ai,- erdhëm t’jua sjellim. Skënder Gjinushi zgjati fletën, por askush nuk guxoi ta merrte. Letra ngeli pezull një çast thuajse nga pritja e gjatë, lodhja, ajo qe bërë më mosbesuese. Skënder Gjinushi me sa duket kishte parashikuar më shumë entuziazëm. Ai kishte dashur të ishte i pari që e sillte lajmin dhe padyshim që kishte luajtur një rol për këtë. Dikush zgjati dorën, e mori, e lexoi me zë të lartë dhe ua kaloi të tjerëve. Ata nisën ta sjellin dorë më dorë me sy të shqyer derisa më në fund dikush dalloi “mashtrimin”. -Fleta nuk ka numër protokolli,- tha. Studentët u zgjatën akoma më tepër si për të kuptuar të gjitha këto formalitete shtetërore. -Nuk kishte kohë,- tha Skënder Gjinushi. - E bëmë mbasdite, shpejt dhe protokolli nuk punonte. Sidoqoftë lajmi do të jepet në revistën televizive të orës 20.00. - Skënder Gjinushi, po nuk u dha lajmi nuk dilni prej këtej,- u kërcënua nga dikush. Ishte ora 19 e 53 minuta. Mbeteshin ende 7 minuta. Shtatë minuta të tensionuara që kishin ndjellë një heshtje të rëndë, të ankthshme, që plasaritej vetëm nga zërat e jashtëm. Në orën 20.00 lajmi i parë, ai i heqjes së emrit Enver Hoxha Universitetit të Tiranës u transmetua i plotë. Siç u transmetua lajmi se monumentet e Enver Hoxhës qenë rrëzuar edhe në Korçë e Durrës. Grevistët nuk pritën më përsëritjen e kronikës. I hipur mbi supet e dy-tri vetëve Gonxhja diçka tha. Diçka të ndjeshme që i bëri të gjithë të thërrasin. Lart, në katin e dytë kishte nisur evakuimi i pozicioneve. Paloseshin batanijet, përqafoheshin dhe niseshin drejt derës, aty ku nën parullat e njohura të ditës ata dilnin në rregull përjashta. Mijëra të tjerë i pritnin aty me po ato parulla. Trupi i Enverit, i gjymtuar, shtrihej përpara pallatit. Studentë të lodhur shurronin mbi të dhe iknin tutje, drejt sheshit të qytetit ku me 182 BLENDI FEVZIU sa dukej qe improvizuar një miting i vogël. Qe një miting i thjeshtë, një altruizëm ekstrem ku gjithsecili ia dedikonte jetën tjetrit e të gjithë njëherazi Shqipërisë. Mitingu mbaroi dhe ne zbritëm tutje qytetit drejt qendrës. Pranë RTV-së e më tutje, në të gjitha rrugët që të çonin në Bllok vigjëlonin tanket. Ushtarë me helmeta të hipur mbi ta na shihnin me trishtim, frikë, por edhe habi. Ishin detashmentët e zgjedhura të Gardës që me sa duket ruanin Bllokun e shkretë.- Bllokmenët po bëjnë grevë urie,- më pëshpëriti dikush në vesh. Kur dolëm në shesh, gjithçka ishte e qetë. Grupe të rinjsh rrethonin piedestalin e zbrazur ku me një flakë mavi digjeshin veprat e Enver Hoxhës. Herë-herë oratorë të frymëzuar, apo gjysmë të rrjedhur ngjiteshin mbi të duke deklaruar ca monologë festivë që të kujtonin fjalimet e 1 Majit. Pranë piedestalit takova Dhimitër Xhuvanin, shkrimtar dhe mik i familjes sime. Më përqafoi. Dukej i tronditur. -Na kënaqe,- tha,- na kënaqe, me ato që kishe shkruar. Më fliste për reportazhin që kisha botuar atë ditë. Heshta. Në të vërtetë do të doja unë t’i falenderoja ata. Të gjithë. Shokët, njerëzit, të panjohurit, rrugët, gjithçka që atë ditë si rrallë në jetën time më kishte bërë të lumtur. - Ju faleminderit,- mërmërita. Brenda meje falënderimi mori një jehonë të veçantë, të çuditshme. Një jehonë që më theu gjoksin e u vërtit mbi rrugët dhe tarracat e shkreta të pallateve në atë mesnatë të 20 shkurtit 1991. Nata e shurdhët që varej në rrugët dhe sheshet nuk shkonte dot më larg se ato. Pas xhamave të stolisur me perde të trasha Tirana vazhdonte të jetonte sipas një ritmi të ri, të çuditshëm, të imponuar, në këto orë të vona të natës. Ndërkohë, linjat telefonike punonin me një densitet të pazakontë. Telefonata të gjata refugjatësh, të provokuara nga njoftimet e agjencive botërore të lajmeve, krijonin një përlotje të përgjithshme. Dënesat e tyre sikur ndillnin nga larg një pjesë të atij malli shkrumbues, apo akoma më keq, të sfilitur nga puna e rëndë apo nga sorollatjet boheme ata ndiheshin më së fundi disa orë të qetë, të lumtur, duke u nanurisur në ëndrrat për atdheun e tyre të lirë. Qe një liri eterne që më tepër se sa e konkretizuar në bustin tashmë të copëtuar, qe e shpërndarë deri në sjelljet më të vogla e të pandjeshme të gjithkujt. Për herë të parë ideja e lirisë, ose më saktë kuptimi ideor i saj, po ridimensionohej, po arrinte ato përmasa që nuk i kishte pasur kurrë në Shqipëri. Ishte statuja e parë e njërit prej diktatorëve që kish pasur ky vend në historinë e tij që binte. Kishte pasur luftëra me të huaj, përpjekje çlirimtare, ku liria qe shndërruar gati-gati në një dëshirë të krisur, vdekje me një heroikë absurde, por rrëzime statujash kurrë. Diktatorët që kishte lindur ky vend kishin jetuar, kishin fituar më tepër pushtet, ishin bërë më të egër, më cinikë, kishin vdekur pastaj të rrethuar nga një zi dhe përlotje e përgjithshme, për t’u mallkuar më vonë në histori, në letërsi, në përralla dhe në folklorin e mrekullueshëm. Ky edhe pse i vdekur, ishte i pari që binte në kulmin e pushtetit që kish ngritur ai vetë. Pothuaj gjithë atë natë dritat e shtëpive ndenjën ndezur, dhe të 184 BLENDI FEVZIU kruspullosur në lumturinë e tyre, njerëzit, kujtonin e rikujtonin çdo detaj të asaj dite, të etur për të mos harruar asgjë. Pati edhe nga ata që vazhdonin të qanin duke sjellë ndërmend prindërit e vdekur pa e jetuar atë ditë, vëllezërit e burgosur, motrat e humbura në internime, apo akoma më thjeshtë, qanin sepse e ndienin se duhej të qanin. Disa mijëra kilometra larg, një tjetër protagonist i këtyre ndryshimeve, por tashmë i izoluar, Ismail Kadare, përjetonte përpara TV-së heroikën dhe entuziasmin e asaj dite. Në një shtëpi alpine të Zvicrës, në shoqërinë e së shoqes dhe të një miku, mikpritësi zviceran, ai ndiqte të gjitha edicionet e lajmeve. Ktheja të gjitha kanalet, kujton ai 12 vjet më vonë, në të gjitha gjuhët dhe në të gjitha oraret. Ndiqja imazhet, lëvizjet, lumturohesha, entuziazmohesha, falënderoja të gjithë shqiptarët, me një emocion që nuk do ta harroj kurrë. Isha i lumtur, po ndodhte ajo që kisha parashikuar dhe ashtu siç kisha premtuar, dukej se shpejt do të rikthehesha në Shqipëri. Por në një Shqipëri demokratike. Po atë mesnatë, në pagjumësinë e tij, Presidenti i Republikës dhe Sekretari i Parë i KQ të PPSH-së, Ramiz Alia, po merrte masat urgjente. Qeveria u shkarkua nga detyra, gjendjen e mori në dorë vetë presidenti i Republikës, dhe për ta drejtuar më mirë shtetin ngriti Këshillin Presidencial. Një organ konsultativ, një shartesë e arnuar shpejt e shpejt me intelektualë të pavarur e me reputacion të pacenuar. Kështu, pas mëse gjysmë shekulli, në Shqipëri qe përdorur rishtas togfjalëshi tabu: Qeveria ra. Qeveria kishte rënë. Sipas të gjitha rregullave, normave, me të njëjtën logjikë. Në të ftohtin e dimrit pritej krijimi i qeverisë së re. Në fakt, pa e ditur dhe pa e kuptuar, nuk kishte rënë thjeshtë një qeveri. Bashkë me Adil Çarçanin që po largohej në mesnatë nga zyra e tij, ku kishte qëndruar prej 8 vitesh, po largohej nga godinat qeveritare edhe një brez i tërë politik, brezi i dytë politik i Shqipërisë, ai që kishte dalë nga lëvizja partizane e Luftës së Dytë Botërore dhe që kishte vazhduar të drejtonte sipas një filozofie të mbrapshtë plot 46 vjet. Një klasë e re politike pritej të lindte edhe në krahun e majtë. PD-ja e kishte imponuar tashmë këtë. 21 SHKURT DHE MË PAS Pastaj gjumi u thërrmua nga bataretë e shpeshta të automatikëve, dhe duke hapur sytë unë e ndjeva që ëndrrat e bukura të një nate më parë kishin marrë fund. Në errësirën e natës më të lumtur për shqiptarët diçka kish ndodhur. Me sa duket diktatura nuk e pranonte sfidën e djeshme. Rrugët ishin plot fletë të shqyera nga librat e Enver Hoxhës, ndërsa pranë urës kryesore të Lanës, mijëra vetë bënin sehir tanket e vendosur papritur aty. Ishte një ditë e plumbtë. Një ditë nga ato që e bëjnë më të besueshëm skenarin policor të asaj që po ndodhte. Në të vërtetë kodi misterioz i ngjarjes qe vështirë të deshifrohej. Aq më tepër që ai ishte atje brenda, në bllokun e banesave të udhëheqjes, prej nga dilnin veç ca breshëri automatiku dhe automjetet e korracuara të gardës kombëtare. Gjithçka ndodhi krejt papritur duke krijuar njëherazi idenë e puçit. Ora duhej të ishte rreth 11.00 kur shëtitjen e qetë të banorëve të Tiranës në bulevardin qendror, e shqetësuan disa batare automatiku. Ata vinin nga thellësia e bllokut, diku pas KQ të PPSH-së. Bataretë u përsëritën disa herë në një distancë të vogël kohe dhe disa minuta më pas, nga të dyja anët e komitetit, u shfaqën në bulevard të zhurmshëm tanket. Ata u vendosën në pozicion luftimi në hyrje të urës qendrore. Të gjitha rrugët që të çonin drejt Komitetit Qendror u bllokuan. Ushtarët mbi tanke kishin një vështrim kërcënues. Në të dyja anët e urës u instaluan policë të armatosur me helmeta, mburoja dhe shkopinj gome. E gjitha kjo ndodhi aq shpejt sa askush nuk pati mundësinë të vepronte. Për më tepër operacionit kërcënues nuk i gjehej ndonjë shkak, me përjashtim të batareve misterioze, diku në thellësi të Bllokut. Ideja se atje diçka po ndodhte mbërtheu menjëherë mendjet e lodhura të spektatorëve në anën tjetër të urës. Dikush bëlbëzoi se Ramiz Alisë i kishin bërë grusht shteti dhe fjala u pasua drithëruese sidomos midis të rinjve. Mendje të fantaksura nisën të tirrnin komplote të ngatërruar sipas skemave të librave të njohur amerikano-jugorë, në qendër të të cilëve ishin forcat konservatore dhe sidomos ministri i Mbrojtjes, Kiço Mustaqi. Emri i tij nisi të pëshpëritej kudo, frikshëm, si demoni i së keqes që tundonte tashmë makinën e luftës. Të tjerë besonin se policia sekrete që drejtohej nga e veja e Enver Hoxhës, Nexhmija, kishte eleminuar Ramiz Alinë dhe kishte marrë komandën në dorë. Me bindjen për të mos e lëshuar pushtetin pa dhunë dhe rezistencë. Turma e mbledhur me nxitim qe bërë prej disa mijëra vetësh dhe më të rinjtë lëvizën drejt tankeve. Disa studentë të drobitur nga greva e urisë u aruan fare pranë tyre, prekën tytat, paretet anësore, zinxhirët e përbindshëm dhe u ngjitën mbi kullat. Ushtarakët u futën brenda tyre.
Të tjerët rrotull nuk mundën të vepronin. Ata vetëm vështruan se si një maturant i “Petro Ninit”, ngjeshi mbi tytat e tankeve nga një tufë mimoza. Simboli i dhunës ngjante ashtu edhe më i mjerë, ndërsa djemtë e hipur mbi të të krijonin tabllonë më absurde të botës. Të porsalajmëruar, drejtues të PD-së kishin mbërritur përballë tankeve, akoma më të kontraktuar nga mungesa e udhëzimeve. Edhe pse kërcënues, ushtarët ende heshtnin. Turma qe gjallëruar dhe vështronte drejt Bllokut. “Më e mundshmja e gjithë asaj qe që ata kërkonin të provokonin nëj masakër”, më thoshte më vonë Neritan Ceka, anëtar i Kryesisë së PD-së dhe protagonist i ditës. Bashkim Sala dhe Albert Karriqi, dy drejtues të nivelit të dytë të PD-së, që u gjendën aty rastësisht, u morën ndërsa i bënin thirrje turmës për qetësi dhe u dërguan tek Presidenti. “Gjithkund në lulishtet anësore kishte ushtarë të armatosur”, tregon Bashkim Sala. Të krijohej ideja se aty qe përqendruar e gjithë garda. Presidenti na priti në zyrën e Sekretarit të Parë të KQ të PPSHsë. Ishte i nervozuar dhe kërcënimet qenë nga më të tmerrshmet. Fjala gjak qe e pranishme kudo. - Komitetin Qendror të Partisë do ta mbrojmë me çdo çmim,- thirri i nervozuar, thua se dikush e kërcënonte me të vërtetë godinën ku ai qe strehuar. U përpoqëm t’i tregonim gjithçka që kishte ndodhur aty, se populli vetë qe grumbulluar mbase edhe nga dëshira për ta ndihmuar në rast të një grusht shteti. Ai nuk donte të dëgjonte. Vazhdimisht thërriste i nervozuar. Me ato thirrje të ngjante akoma më absurd, më pa logjikë. Atëherë ne ikëm dhe me të arritur tek njerëzit ju bëmë thirrje të largoheshin. Aty kishte mbërritur edhe Neritan Ceka. Neritan Ceka ishte anëtar i Kryesisë së PD-së, i zgjedhur disa ditë më parë dhe me shumë autoritet. Neritan Ceka i hipur mbi një autoveturë, i ndihmuar nga dy studentë, me një megafon të huajtur nga grupi xhirues i Televizionit kishte nisur tërheqjen e turmës. Ajo zhvendosej ngadalë drejt qendrës, aty ku rreziku qe më i paktë. Neritani qe ngjirur. Ai qe i gjithi i tensionuar. -Atë që do të veprojë ndryshe nga urdhërat e mia, do ta quaj dezertor,- thërriste. Ishte një thirrje e ashpër. Një thirrje që përpiqej të shmangte gjakderdhjen. Ajo qe e pranishme kudo aty. Një mitroloz përshkoi me PIEDESTALE PA STATUJA 187 tytën e tij turmën nga taraca e Ministrisë së Mbrojtjes. Turma thirri. Një oficer u shfaq e menjëherë pas tij mitrolozi u zhduk. Turma vazhdonte të përparonte drejt qendrës. Ngadalë, me një hezitim të çuditshëm. Grykat e përbindshme të tankeve sa vinin e zvogëloheshin. Në ora 14.00 me përjashtim të aventurierëve, kuriozëve dhe një psikopati të njohur në Tiranë turma që e gjitha në qendër. Në ora 15.00 ajo vazhdonte të ishte aty. Oratorë të dalldisur hipnin me radhë në tribunën e improvizuar duke imituar mitingjet e studentëve. Pranë piedestalit bosh të monumentit të Enver Hoxhës, grupi i kavajsve i pajisur me megafonë të fuqishëm vazhdonte mitingun e tij. Oratorët kavajas i ndërprisnin herë-herë fjalimet për të drejtuar thirrjen: “Populli i Tiranës, bashkohuni me popullin heroik të Kavajës”, “Populli i Tiranës bashkohuni me popullin heroik të Kavajës”, “Popull i Tir…” Një grup gjimnazistësh kishte shkatërruar parrullën “Lavdi PPSHsë” mbi Pallatin e Kulturës. Unë vazhdoja të rrija aty, fare pranë Hotel Tiranës i kujdesshëm për të kapur gjithçka. Fjalimet sa vinin e bëheshin më bajate. Ato ishin mbarsur me një heroikë anakronike. -Ka grumbullime përpara librari “Florës”, - më tha një shok që kaloi aty. Ai iku dhe unë mendova se “Florës” i kishte ardhur fundi. Dyqani i njohur ku kishte punuar në fillim të viteve ‘40-të Enver Hoxha, në qendër të Tiranës, i riparuar dhe i kthyer në librari të veprave të tij vazhdonte të ekzistonte më tepër si një simbol. Ajo ishte hija dhe prania e përhershme e diktatorit, ishte e shkuara prej të cilës ai kishte lindur. Afër pasdites, gjuhët e flakës përfshinë edhe dyqanin “Flora”. Ato ngjiteshin lart, të fuqishme, të kuqe, si të donin të tregonin se më pak nga gjithçka kishin frikë nga diktatura. Forcat e policisë qenë zhdukur dhe ajo qe një natë e qetë me përjashtim të dyqanit “Flora” që vazhdoi të digjej gjatë gjithë natës dhe ditës në vazhdim. Mëngjesin e 22 shkurtit edhe pse moti u përmirësua, ndihej një acarim i lehtë. Emisionet radiofonike të lajmeve kishin njoftuar se një shoqatë e veprimtarëve vullnetarë që mbante emrin Enver Hoxha, kishte organizuar ditën e kaluar mitingje kërcënues në rrethet e jugut, dhe se kryetari i saj i çekuilibruar, letrari mediokër Hysni Milloshi, deklaronte se numëronte në organizatë mbi 1.000.000 anëtarë. Midis tyre numëronte edhe dëshmorët e luftës e ata të vdekur të atdheut socialist. Në rrugët e Tiranës pëshpëritej jo pa shqetësim se oficerët dhe kadetët e Shkollës së Bashkuar të Oficerëve do të rivendosnin në mesnatë në piedestalin e zbrazur, në qendër, bustin e Enver Hoxhës. Aq më tepër që përmendorja e e diktatorit veshur me rroba ushtarake, gjendej e paprekur nga stuhitë e ditëve të fundit në sheshin e kësaj shkolle. Thuhej se oficerët e shkollës ishin betuar ta bënin këtë qoftë edhe me forcën e armëve. Dhe si për të vulosur mbrapshtinë e kësaj dite erdhi lajmi i takimit të Ramiz Alisë, në mëngjes, me kuadro e oficerë të MBP-së. I thirrur atje prej tyre, nën kërcënimet e vazhdueshme për rrëzimin e bustit qe përgjigjur: - Unë dhashë urdhër të mbrohet monumenti edhe me armë. Ministri e nuk ka zbatuar urdhrin. Hekuran Isai i ndodhur pranë tij ngriti kokën, e një çast më vonë, u përpoq të mbrohej: -Kishte shumë njerëz. Qe e pamundur të qëllonim. Do të bënim masakër. Sipas të gjitha gjasave Ramiz Alia kërkonte të ruante veten e tij duke luajtur me secilën palë lojën që ata vetë donin. Tani po luante me idenë e forcës. Për këtë kishte padyshim edhe shtytjen apo mbështetjen e forcave konservatore që ende vazhdonin të dirigjonin. Në mesditë gjendja e PD-së qe e tensionuar. Nëpër dhoma vërtiteshin me ngut drejtues dhe vullnetarë që sikur përpiqeshin të ndalnin një mënxyrë të re. Një kadet demokrat kishte lajmëruar se brenda Shkollës së Oficerëve qe hapur fjala se në mbrëmje banorë të Tiranës do të vinin të rrëzonin monumentin e Enver Hoxhës. Ishin urdhëruar kadetët që ta mbronin me të gjitha mënyrat dhe për këtë, në kundërshtim me të gjitha rregullat ishin armatosur. Studentët që dyshoheshin për demokratë (gati gjysma) nuk kishin marrë armë. Ata qenë izoluar në sallat e katit të parë. Thuhej se nëpër territorin e shkollës dhe mbi taracën e saj qenë parë forca dhe snajperë të 326-tës. Në mesditë, në shkollë, në kundërshtim me rregulloren ushtarake, ishte krijuar një komision nismëtar i shkollave ushtarake, i cili pretendonte se nuk njihte as Ministrin e Mbrojtjes as Komandantin e Forcave të Armatosura. Po atë mbasdite komisioni organizoi në oborrin e Akademisë një demostrim force, ku studentët, vringëllinin në ajër armët. Komisioni kishte hartuar gjithashtu një listë kërkesash që ia kish dërguar presidentit, qeverisë, gazetave kryesore, si dhe kish ftuar atë mbasdite në ora 16.00 përfaqësues të partive, sindikatave dhe Forumit PIEDESTALE PA STATUJA 189 për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, të merrnin pjesë në një mbledhje që organizohej nga ata. Mbledhja filloi nën presionin e armëve në një nga sallat e Shkollës së Bashkuar. “Asnjë dallim nuk kishte e gjitha kjo nga puçi”, tregon Neritan Ceka, përfaqësues i PD-së në mbledhje. “Ata ulërinin, thërrisnin, më bindnin se nuk njihnin asnjë veç vetes, duke shkelur kështu kryekëput rregulloren ushtarake dhe duke mos njohur as autoritetin e komandantit të përgjithshëm të forcave të armatosura. Ishte tamam një grusht shteti me të gjitha karakteristikat e tij”. Qe e pamundur që nga mbledhja të zgjidhej diçka. U hartua një deklaratë dhe përfaqësuesit e opozitës dolën përjashta të qetësojnë popullin. Përballë derës së Akademisë qenë mbledhur mijëra vetë. Ishte po ajo mbasdite kur unë, pasi kisha mbaruar punë me gazetën në shtypshkronjë, vërtitesha udhës së fakultetit me një shoqen time. Qe natë e qetë, dhe heshtjen ia shtonin më tepër gështenjat e rrugës Labinoti (Elbasanit). Pas mitingjeve, grevës, rrëmujave kjo ishte nata e parë që rrinim të qetë. Vetëm ne të dy dhe heshtja. Heshtja që shumëfishohej në rrugët dikur të zhurmshme të Qytetit Studenti. Ishte ajo natë, që më vonë do të bëhej sa fatale aq misterioze. Jo vetëm me vdekjet, por dhe enigmën që nuk e preku askush, thuajse tretja e saj do të çlironte një reaksion vrastar për dikë. Ishim pranë Institutit të Lartë të Arteve kur nga garda u ndje një zhurmë e fuqishme, gati e nëndheshme dhe nga dera e hapur, dolën me zhurmë tanket. Ata parakaluan para nesh dhe ikën me shpejtësi nëpër bulevard. Shoqja ime u tremb. Dy-tre kureshtarë i ndoqën pas deri tek shatërvani ku policët kishin vendosur një postbllok të vogël. Diçka duhej të kishte ndodhur pranë qendrës. Nxitova për nga shtëpia e shoqes. Ajo dridhej. Unë i bëra një shenjë mospërfilljeje të huajtur nga heronjtë e pafrikë të filmave. Ato ditë ishte fare e lehtë të të ngjante vetja si personazh. Mbase vetë koha dhe ngjarjet kishin fituar përmasat e artit filmik. Kur dola në bulevard pothuaj gjithë dritat qenë shuar. Rreth 200-300 vetë qenë grumbulluar në rrugën e ngushtë midis Pallatit të Kulturës, hotel “Vjosës” e hotel “Tiranës” dhe thërrisnin. Ambulanca të frikshme iknin herë-herë si të tërbuara në drejtim të Laprakës duke e ngjethur natën me sirenat e tyre. Kudo pas Komitetit Ekzekutiv 190 BLENDI FEVZIU (Bashkisë) dhe Xhamisë qenë rreshtuar ushtarë të armatosur, policë dhe togat me qentë. -Ç’ka?- pyeta një djalë. -Do vijnë të sjellin bustin kapterrat,- ma ktheu. -Po i lamë ne,- thirri një tjetër. Me sa duket djali nuk ma kishte ngenë. U afrova tek grupi. Një makinë Zuk e kishin vendosur midis rrugës për të ndaluar kalimin. Askush nuk dinte gjë të saktë me përjashtim të asaj që kadetët do të vinin të vendosnin bustin dhe që shumë njerëz ishin nisur t’i pengonin që atje, tek dera e Akademisë. - Ne jemi të fundit,- më sqaroi dikush.- Po i kaluan pritat e tjera, ne këtu do të vdesim të gjithë. Nuk i lëmë. Piedestali ishte bosh, dhe si një fitore të madhe, Tirana qe gati ta mbronte atë edhe me ekzistencën e saj. U vërtita edhe njëherë mes turmës duke dëgjuar komentet. Ne ishim të gjithë pranë hotel “Tiranës” kur nga mesi i sheshit u dëgjuan thirrje. Një grup i madh oficerësh të MPB-së, civilë, të armatosur me automatikë qenë afruar nga pas Bankës së Shtetit, kishin rrethuar piedestalin dhe vendosur mbi të një bust të vogël allçie të Enverit. Ishte një punim vetëm një pëllëmbë i lartë, nga ata që zbukurojnë bibliotekat. Madje në atë errësirë ai ngjante veç një njollë e bardhë, pa konture e tipare. Oficerët mbanin automatikët pak të drejtuar nga turma. Disa vetë fërshëllyen dhe heshtja mbeti pezull mbi sheshin e shkretë. Përballë ishin automatikët e oficerëve, nga pas ushtarët dhe policët e vendosur tek xhamia. Turma u afrua, fare pak. Pastaj edhe më. Oficerët i rregulluan më mirë tytat. -Afrohuni, qelbësira, afrohuni,- thirri një ezmer simpatik. Ai ngriti automatikun dhe qëlloi në ajër.- Afrohuni ta hiqni po s’jua… Turma ndaloi. -Mos i provokoni, -thërriste dikush.- Kanë ardhur për masakër. -Hajdeni qelbësira,- zagarë,- thërriste zijoshi i mbështetur nga dytre të tjerë. -Plehra, gjë e ndryrë, ndyrësira, hajdeni, hajdeni hiqeni. Pranë meje disa vetë kishin nisur të qanin. Oficeri kishte dalë pothuaj në buzë të trotuarit, 20-30 metra përpara bustit. Grupi qe afruar tek shatërvani. Konfrontimi qe aty i frikshëm i dhimbshëm i përgjakur. Uji i ndenjur i shatërvanit mund të pasqyronte një hënë të përgjakur. Nuk e di sa zgjati ajo heshtje. Nuk e di sa do të zgjaste sikur të mos ndodhte mrekullia. Ishte një mrekulli e njomë, nga ato më të pabesueshmet, e formëzuar në fytyrën e një djali as 17- vjeçar. Ai erdhi ngadalë, i sigurtë, pas shpinës së tyre, nga ajo rrugë ku kishin ardhur edhe ata vetë e ku turma mungonte. Eci me po atë hap drejt piedestalit. Nga larg nuk ndihej asgjë e veçantë. Për ne, ai ngjante si një oficer i zakonshëm sigurimi i paarmatosur. U afrua tek piedestali, mori bustin, e shtrëngoi fort në qafë, e po me atë ecje normale erdhi drejt nesh. Dy-tri oficerë që qenë fare pranë piedestalit ngrinë. Të tjerët e kthyer me shpinë nuk mundën ta shihnin skenën. Ai u afrua pranë tyre. Turma eci përpara më kërcënuese. Për të gjithë ne diçka po ndodhte. Djali e vërtiti bustin me forcë e ai u bë me zhurmë qindra copash. Oficerët nuk patën kohë as ta kuptonin të gjithë këtë kur ai me sprint të fortë u fut midis turmës. Të parët shtrëngonin dorezat e automatikëve, por turma nuk ishte as 9-10 metra pranë. Gjithë ai kërcënim masiv që rrekej t’i shndërronte në çast në hiç. U tërhoqën pas, drejtuan tytat, i ulën, pastaj ikën me hap të nxituar, gjysmë me vrap diku pas Muzeut Kombëtar. Turma vetëm klithi, por askush nuk qeshi. Sheshi mbeti përsëri i lirë dhe unë mendova se ishte e kotë të rrija. E jashtëzakonshmja po ndodhte diku tjetër, atje, prej nga vazhdonin të vinin me alarm autoambulancat. U ngjita lart për nga Pazari i Ri. Në krah të kinoklubit “Partizani” qenë grumbulluar njerëz. U afrova. -I grinë, i vranë,- tregonte ose më mirë thërriste dikush me llahtari. Ishte një djalë i ri. – I vranë, po qëllojnë me automatik. - I pe vetë apo të thanë?! - I pashë - I pe me sy? - I vranë, vranë një të lagjes time. Më vdiq në duar. Ai zgjati përpara duart, ku krahët e xhupit ishin deri lart tek bërrylat me njolla gjaku të errëta. Një drithërimë e përgjithshme kaloi mbi turmën tonë. Dikujt në cep, i ra të fikët. Ai u shakulleps në tokë, dhe dy-tre vetë u ulën ta sillnin në vete. Gjaku dhe era e tij ishin aty, ashtu siç kishte qenë vetëm pak orë më parë në jetë dhe i zoti i tij. Tani ky djalë e bartte me vete. Njëherazi me të bartte vdekjen, ëndrrën e thyer, familjen e cfilitur nga dhimbja, diku në një apartament të vogël… -Janë atje,- vazhdonte të thërriste djali. Kanë hipur mbi tarracat e Shkollës së Bashkuar dhe qëllojnë nga të gjitha anët
PËRLESHJA E SHKOLLËS SË BASHKUAR
Askush nga ata që qenë dëshmitarë të asaj nate tragjike nuk mund të thotë diçka të qartë për të vërtetën. Ose ndoshta e vërteta u copëtua nga plumbat, ra, humbi midis kaosit dhe panikut të breshërive të automatikëve që qëllonin njerëzit e pafajshëm. Askush veç organizatorëve dhe kasafortave të tyre nuk e di me përpikmëri atë që ndodhi; nuk e di kush qëlloi i pari, nga vinin krismat dhe kush urdhëroi për fillimin e tyre. Ngjarja qe krejtësisht e thjeshtë e u komplikua papritur. Siç ka ndodhur rëndom më vonë. Në ora 17.30 përpara derës së Akademisë Ushtarake qe mbledhur një grup i madh njerëzish të vendosur për të mos lejuar transportimin e bustit. Po në atë kohë turma kishte nisur t’i përgjigjej thirrjeve të kadetëve për Enver Hoxhën, me parullat e atyre ditëve. Menjëherë mbërritën forcat e policisë që rrethuan shkollën. U dëgjuan dy-tri krisma. Askush nuk e mori vesh nga erdhën. Një polic u shtri në tokë. Menjëherë pasuan dhjetëra goditje armësh në drejtim të turmës. Qëllohej nga dritaret dhe tarracat e Shkollës së Oficerëve. Kadetët ishin ende në oborr. Turma u shpërnda me panik, por fare pak vetë u larguan. Shumica nxirrnin kokat pas cepave të pallateve. Të tjerë, duke lënë pas vrazhda gjaku, përpiqeshin të tërhiqnin të plagosurit. Askush nuk di të thotë gjithashtu me saktësi sa zgjati kjo. As nëse kishte shkëmbime zjarri nga të dyja anët. Veçse qëllohej në kaos. Plumbat nga Shkolla e Bashkuar nuk godisnin vetëm grupin poshtë, por edhe ballkonet e dritaret e pallatit përballë. Xhamat e tyre thërrmoheshin me zhurmë, ndërsa në dhomat, njerëz të llahtarisur përpiqeshin t’i shpëtonin vdekjes. Armët vazhduan një kohë të gjatë dhe muret cifloseshin vazhdimisht nga plumbat. Guximtarë të vetmuar hidhnin në drejtim të shkollës gurë apo copa tullash, të bindur që do të merrnin prej andej plumba. Dhe plumbi për herë të parë në jetën e tyre ishte i barabartë me vdekje. PIEDESTALE PA STATUJA 193 Autoambulancat e mbushura me të plagosur rëndë niseshin vazhdimisht me ulërima drejt Spitalit Ushtarak, ndërsa të plagosurit lehtë qenë strehuar nëpër familjet rrotull. Përleshja vazhdoi pothuajse gjatë gjithë natës dhe vetëm në orët e vona radioja dha një lajm të cunguar. Bëhej fjalë për një përleshje midis forcash të paidentifikuara dhe policisë ku kishte pasur të vrarë e të plagosur. Numri nuk dihej e për më tepër përleshjet vazhdonin. Mëngjesin e 23 shkurtit Tirana u gdhi e tronditur nga përgjakja. Tmerri i vdekjes dhe i rikthimit të hakmarrjes së diktaturës ndihej kudo. Ai qe i pranishëm jo vetëm tek prindërit, por madje edhe tek fëmijët, të cilët për herë të parë në jetën e tyre harruan të luanin. Në zyrat e PD-së vazhdonte puna e sforcuar. Sidoqoftë ishte e ndjeshme mungesa e mjaft aktivistëve të pranishëm çdo ditë. Shumë vetë nuk kishin dalë nga shtëpia, të tjerë akoma më keq, qenë fshehur, ndërsa disa më të paktë, kishin filluar të mendonin ikjen. Optimizmi i atyre ditëve nuk rënë, ishte shuajtur. I ulur në një tavolinë të pistë Arben Demeti vazhdonte papushim lidhjen me rrethet, duke u kërkuar kryesive të PD-së atje,t’u shmangeshin provokacioneve. Përfaqësues të Komisionit të Lëvizjes Studentore ishin nisur për në Shkollën e Oficerëve, ku vazhdonte që nga nata e mbrëmshme përleshja. Krismat e armëve që vinin prej andej dëgjoheshin pothuaj deri në qendër. Ishte ende mëngjes kur në PD mbërriti edhe një tjetër lajm tronditës. Në RTV kishin hyrë forcat e sigurimit të shtetit, MBP-së e gardës, dhe oficerë të tyre, kërcënonin të armatosur gazetarët në studiot e transmetimit. Flitej se po atë ditë KQ e PPSH-së kishte caktuar si drejtor të RTV-së një nga besnikët e tij, Fatmir Kumbaron dhe nëndrejtor Hysni Litën. Me fytyrë të vrenjtur Sali Berisha doli në koridor. Ishte po ai koridor përherë i zhurmshëm, atë ditë çuditërisht bosh. -Duhet shkruar në gazetë,- tha. Unë isha i vetmi gazetar i RD-së aty dhe kisha përshtypjen se ai nuk më kishte shumë qejf. -Ka shkruar Genci,- i thashë. -Edhe për RTV-në? -Nuk e di. Tundi kokën lehtë. Me po atë ecje të rëndë u fut në zyrën e Gramoz Pashkos. Dukej se ai e vuante më tepër se të tjerët largimin e njerëzve 194 BLENDI FEVZIU atë ditë. Ishte ndoshta i vetmi kryetar partie në botë, që 9 ditë pas zgjedhjes së tij përplasej me një situatë dramatike. Dola për herë të parë edhe njëherë atë që ndodhi tek Shkolla e Bashkuar. Një Fiat i bardhë i PD-së më çoi deri afër saj. Më tutje qe e pamundur. Rruga qe e zënë me trungje pemësh, copa betoni dhe dy susta krevatesh. Ishte improvizuar kështu një barrikadë që pengonte kalimin e automjeteve. Një lloj fortifikate e ngritur prej banorëve që të ndalonin zbritjen e bustit të Enver Hoxhës, nga Shkolla e Bashkuar për në qendër të qytetit. -Ka edhe një në rrugën që vjen nga Kinostudio,- më sqaroi dikush duke parë hutimin tim. Ishte vërtet ashtu, dy barrikada ishin te vetmet rrugë nga automjetet e policisë mund t’u sillnin ndihmën kadetëve. 326-ta qe larguar dhe sheshi përpara derës ishte bosh. Rrotull tij, në rrezen qe nuk i kapnin plumbat ose të fshehur pas mureve, qëndronin mijëra vetë. Kadetët kishin mbetur brenda, të rrethuar dhe thuhej se një pjesë e madhe qanin të penduar. Grupi i njerëzve u kishte prerë rrymën elektrike, kishte shpërthyer tubin e ujit që furnizonte shkollën dhe makina e bukës që sillte racionin e përditshëm qe konfiskuar. Pa bukë, pa ujë, pa drita, të kërcënuar nga mërija e mijëra vetëve ata e ndjenin veten të dobët e të mjerë. Nga ballkonet përballë dukej oborri i qetë dhe një autoblindë që rrinte aty si e harruar. Lajmet e përleshjeve ishin dramatike. Flitej për gjashtë të vdekur dhe dhjetëra të plagosur. Me përjashtim të policit, asnjë nga të vdekurit nuk kish qenë i armatosur. Njëri prej tyre qe goditur me bukë në dorë, dhe buka e përgjakur qe ende aty, në buzë të trotuarit. Pjesa më e madhe e të plagosurve ishin banorë të pallateve përballë shkollës. Midis tyre një vajzë 12-vjeçare, Olta, që plumbat e kishin goditur në shtyllën kurrizore duke parë emisionin e përrallave në TV. Jeta e saj ishte në rrezik, pa përfillur pastaj kërcënimin e paralizës së përjetshme. Gjithashtu, në ballkon qe goditur një oficer i MPB-së dhe i biri i tij 3-vjeçar kishte shkuar tek e ëma me gishtat e përgjakur nga plaga e babait. Kallëzimet ishin akoma më drastike dhe realja e irrealja qenë gati të padallueshme. Grupi i njerëzve jashtë ishte tashmë i organizuar. Dikush erdhi lajmëroi se pas shkollës kishte nisur eksodi i kadetëve. Të frikësuar PIEDESTALE PA STATUJA 195 një pjesë e madhe kalonin murin e spitalit dhe pasi ndërronin rrobat ushtarake iknin civilë në drejtim të qendrës së qytetit. Prindër të trembur nga njoftimi i televizionit sapo kishin mbërritur, të vendosur për t’i kthyer fëmijët në shtëpi. Thuhej se kadetë të tjerë të shokuar nga psikologjia e frikës dhe kompleksi i fajit që bartnin me vete po ndërronin kapotat e trasha me pizhamet e të sëmurëve, për t’i shpëtuar fobisë së qytetarëve ndaj ushtarakëve. Isha ende i strehuar diku përballë derës, kur ajo u hap dhe autoblinda e oborrit doli prej andej me zhurmë shurdhuese. Përreth pati lëvizje të shpeshta njerëzish. Dy shishe me benzinë fluturuan nga një cep pallati. Blindi ndali. Qe lajmëruar me sa duket me radio që rruga qe zënë me barrikada. U hodhën edhe dy shishe të tjera me benzinë. Ato u ndezën diku tek zinxhirët. Tanku lëvizi me vrull në rrugën poshtë, diku për nga Alliasi. - E hëngri,- bërtitën dy-tri vetë të entuziazmuar. Unë s’po shihja në të vërtetë asgjë të veçantë. Tanku eci akoma më poshtë pastaj sikur ngeci. Ishte pikërisht midis dy shtyllave të elektrikut. Në dy shtyllat qe vendosur një kavo e fortë. Tanku u përpoq ta shkulte kavon nga njëra anë. Një prej shtyllave u batua, u anua dhe ra me forcë mbi pjesën e përparme të tankut. Korrenti provokoi me sa duket një shpërthim zjarri që filloi të vallëzonte mbi autoblindë. Ai nuk lëvizi më e midis flakëve u dukën duart lart të tankistit. Pasuan disa brohoritje e fërshëllima. Tankisti së bashku me një ushtarak tjetër, me duar ende përpjetë, midis një grupi fantastik njerëzish u drejtuan diku, për nga pas shkollës “Bajram Curri”. Njeri prej tyre e kishte kokoren të përzhitur. Lëvizja demokratike qe pasuruar çuditërisht edhe me një element tjetër të luftës, me robërit. -Nuk do t’i lëmë të dalin, -thërriste një djalë.- Do ta paguajnë shtrenjë gjakun e shokëve. Zona ishte krejtësisht në duart e njerëzve protestues. Nga shkolla nuk vërehej asgjë e veçantë e tanku vazhdonte të digjej kur unë vendosa të ikja. U riktheva përsëri në PD, ku midis një grupi simpatizantësh Berisha po bënte thirrje t’u ruheshin netëve të vona dhe t’u shmangesin rrugicave të errëta. Edhe pse nuk donin ta shfaqnin, shumica e tyre qenë trembur. Frikën e shtonin akoma më tepër lajme të pakonfirmuara që tregonin për hordhi enveristësh në jug e në veri, hordhi që po terrorizonin vendin. Thuhej se hordhitë e shoqatës së Enverit kishin shpërthyer dhunën kundër aktivistëve të PD-së në rrethe dhe po 196 BLENDI FEVZIU rikthenin kudo portretet e Enverit. Thuhej madje se ishin bërë thirrje për të shpallur kryeqytet Vlorën e për të organizuar një marshim kundër Tiranës. E vetmja gjë e konfirmuar mes kësaj mjegulle qenë telekset që KQ i PPSH-së u kish dërguar rretheve për përgatitjen e mitingjeve. Mbasdite e ndjeva se nuk mund të rrija në shtëpi. Vështrimet lutëse të prindërve dhe libri i ri i Ismail Kadaresë që ishte një joshje e parezistueshme, nuk mund ta kishin tërheqjen magjike të asaj që po ndodhte atje jashtë, pas xhamave të sigurt të shtëpisë. Tërheqja e rrugës bëhet në raste të tilla gati e papërballueshme. Dola, pasi kisha depozituar pranë familjes premtimin për t’u kthyer herët. Ishte një vërtitje e kotë në rrugët dyfish të shkreta, nga i ftohti dhe frika. Me përjashtim të studentëve të përhershëm tek bordura, fare pak vetë lëviznin në Tiranë. Qe nga ora 19.00, kur duke u kthyer, pranë 9-katësheve dëgjova thirrje të largëta. Demonstratë, mendova. Asgjë nuk ishte e qartë, dhe mbi të gjitha nuk e kuptova nga vinin ato thirrje. Një çast m’u bë se qenë mitingjet që transmetonte TV-ja, pastaj si protesta të largëta të Shkollës së Bashkuar. Pak më vonë thirrjet u bënë më të qarta. Një grup të rinjsh demonstrues po zbrisnin nga Shkolla e Oficerëve drejt qendrës. Nuk ishin më shumë se 100 vetë. Nga vendi ku isha dalloja policët të fshehur pas pemëve dhe përforcimet e tjera pas Pallatit të kulturës. Rreshti i policëve të armatosur me automatik doli menjëherë përballë, përpara hotel “Vjosës”. Demonstruesit ndaluan. Dikush bëri thirrjen me megafon të shpërndaheshin; dikush tjetër përmendi urdhrin për të qëlluar. Turma heshti, sidoqoftë. Nga pas ndjeva dikë që më preku. Ishte im atë. Kishte dëgjuar thirrjet dhe pati dalë të shihte. -Mos u ngatërro,- më tha. Grupi s’ishte veç 50 metra larg. Nje nga të parët u përgjigj se nuk largoheshin pa gjetur vrasësit e shokëve. Polici bëri thirrje për herë të fundit. Ata nuk patën kohë as të përgjigjeshin kur plasën krismat. Grupi u shpërnda në çast i ndjekur nga qentë e policisë. Dy-tre të parët patën kohë t’i arrestonin. Ne vrapuam një kohë të gjatë në rrugën e shtëpisë për t’u strehuar tek një i afërm. Nga ballkoni i tij unë dallova makinat e blindura të policisë që ecnin rrugëve me tytat e automatikëve gjysmë përjashta.
