Mes 1995 dhe 2014, David Bellos përktheu nga frëngjishtja disa vepra nga Ismail Kadare, romancieri dhe poeti më i mirënjohur shqiptar, si Kështjella, Dosja H., Pasardhësi, Piramida, Lulet e ftohta të marsit dhe Muzgu i perëndive të stepës, si dhe ka rishikuar përkthime të hershme të Kronikë në gur dhe Kush e solli Doruntinën. Kur Kadare fitoi çmimin inaugurues të International Booker Prize në 2005 për gjithë veprën e tij, ai e ndau çmimin me Bellos, i cili në atë kohë ishte përkthyesi i tij. Pas vdekjes së Kadaresë në moshën 88 vjeçare, Bellos rikthen disa nga kuktimet dhe momentet më të preferuara me autorin.
Në kafene
Diell apo shi, rreth orës 10 të mëngjesit do të ishte gjithmonë në karrigen e tij në cepin veri-perëndimor të Café Le Rostand, me një pamje nga cepi i portave të Kopshteve të Luksemburgut. Gjithmonë i mbështjellë me një pallto dhe kostum kaf, shpesh me një shall rrotull qafës dhe me këpucët më pak mbresëlënëse që mund të gjendeshin që prej rënies së BRSS. Dhe gjithashtu, gërnjar për këtë! Një buzëqeshje të sforcuar teksa ulesha, dhe pastaj fillonin ankesat. Pse është humbje kohe të shkruar trillime këto ditë. Pse ai vërtet duhet të ndalojë së shkruari kur nuk ka asnjë gjë për të thënë. Përpiqem ta shpërqendroj drejt temave më argëtuese, shumë herë më kot. Kur largohem nëpërmjet verandës, shoh tinëz me cepin e syrit Burrin nga Trolejbusi i Moskës që i kthehet të shkruarit të artikullit, tregimit apo romanit të radhës, në bllokun që nuk e ndan kurrë nga vetja.
Në plazh
Gjatë muajt e verës, me këshilë të doktorit, bënte shëtitje 30-minuta çdo mëngjes në plazhin përpara shtëpisë së tij verore. Bunkerët e kohës së komunizmit ishin mbuluar me grafit dhe mbushur me plehra; disa zhyteshin në rërë në kënde të çuditshme. Kishte copëza plastike aty-këtu, dhe algat e dala nga batica nuk mbanin aromë fort të mirë, por ne ecnim përpara, ai i veshur me pantallona kafe dhe këpucë model i viteve ‘50, dhe unë me sandale e pantallona të shkurtra. Plazhi nuk kishte shumë njerëz, por ishte shumë i gjerë, dhe shumëkush notonte ose luante me fëmijët në ujin e ngrohtë të detit Jon (mendoj se teknikisht ishte Adriatiku). Një nga një, gra dhe burra, të rinj e të vjetër, na shihnin, pastaj ngriheshin në këmbë, ecnin drejt nesh për një kohë të gjatë. Nuk kishte asgjë sado pak kërcënuese te një turmë me rroba banjo të lagështa që afrohej. Në fakt, ishin çuditërisht të disiplinuar teksa formonin një rresht në anën tonë, duke na buzëqeshur e zgjatur duart, shumë prej tyre për t’i dhënë dorën e Burrit të Madh. Nga ana e tij, ai mërmëriste fjalë përshëndetjeje për secilin ndërkohë që kalonte. Kuptova se ai e bënte këtë çdo ditë, dhe se çdo ditë, adhurues dhe lexues besnikë dilnin nga uji për të qëndruar në radhë e për t’u nderuar nga prekja e gishtave të tij. Është e vetmja herë në jetën time që jam ndjerë afër një njeriu mbretëror.
Në shtëpi
Ai u largua për në Francë, iu dha azil politik atje dhe një pagesë paraprake nga botuesi i tij për ta ndihmuar. Më pas u bë anëtar i Académie des Sciences Morales et Politiques, që është pjesë e Institutit të Francës. Instituti ka disa prona në Paris, Chantilly dhe në vende të tjera, kryesisht të lëna trashëgimi. Kështu ai, bashkëshortja dhe dy vajzat e tij zunë një apartament mbi një fast-food në Bulevardin Saint-Michel, pak hapa nga Panteoni dhe Kopshtet e Luksemburgut. Si benesë, nuk ishte më e madhe. Por do të ishte më e sjellshme ta quaje të dalë-mode. Kuzhina ishte pak më shumë se një banak, sistemet hidraulike dukej se kishin kopjuar Anglinë e Lashtë, në mos Romën e Lashtë, dhe dritaret fusnin brenda zhurmën e Bulevardit apo edhe tymrat e tij. Sidoqoftë, e shoqja (ndonjëherë me ndihmën e një prej vajzave dhe të mbesës) arrintr të shtronte darka të mrekullueshme shqiptare për lloj-lloj të ftuarish të shquar. Gjithmonë në karrigen e madhe në krye të tavolinës, ai trajtohej si kryetar familjeje, në mos monark, dhe rrallë buzëqeshte, edhe kur pjata ishte madhështore dhe e shijshme, sikurse ishte shpesh. Shpejt kishte mësuar ca mbi verën franceze dhe gjithmonë lexonte etiketat, i provonte, dhe bënte komente mbi cilësinë para se t’ua kalonte shishen të tjerëve. Kishte shkuar shumë shumë larg nga Shqipëria Maoiste. Mendoj se ceremonia e verës ishte mënyra e tij për të thënë: Ia dola! Ama, nëse i shkoja për vizitë pasditeve, e gjeja në divan përpara një TV të madh duke parë futboll nga Tirana me satelit. Më thoshte gjithnjë se nuk kishte punuar kurrë më shumë se dy orë në ditë në jetën e tij. Atëherë fillova ta besoj.
Në mes të vezulluarve
Në 2008, Galeria Kombëtare e Skocisë, në këmbën e Mound, ishte vend për grande soirée që kremtonte International Book Festival të Edinburg, ku ai i kishte folur një audience prej qindra njerëzve për romanin e tij të sapo përkthyer. I paralajmëruar për kodin e veshjes prej ftesës që thoshte diçka si ‘Vezullim formal’ mikpritësi nuk ishte askush tjetër veçse aktori Sean Connery; i paharrueshmi i filmave James Bond. Ai kishte veshur një kilt dhe një xhaketë kostumi dhe ishte po aq i gjatë, i pashëm, dhe me zë të butë siç dukej ekran. U ul me Connery-n për pak dhe u fotografua me të. Njëzet vjet më parë, më tha me një nënqeshje të rrallë, thuajse të qeshur, se me atë foto do ta kishin qëlluar si agjent të MI5! Ishte aq i lumtur që i kishte lënë pas të gjitha këto. Për pjesa më kureshtare e asaj mbrëmjeje ishte kthimi për në hotel natën vonë. Ishte tepër larg për të ecur, nuk kishim prenotuar një makinë, dhe taksitë ishin të rralla. Kështu morëm një ‘pedicab’ dhe ecëm drejt ‘Princess Street’, përplot me turmën e festivalit, dhe asnjë prej tyre nuk mund ta çonte ndërmend se burri i veshur me rroba mbrëmjeje të dala mode që i rrinin keq, në pjesën e pasme të një makine me tri rrota që pedalohej, ishte shkrimtari më i madh i epokës sonë.
Kompleksi
Na takoi në aeroportin e Rinasit (tani i është vënë emri Nënë Tereza) me botuesin e tij, i cili mund t’i jepte makinës, dhe na çoi nëpër ca rrugë të prishura. Më pas, përmes një djerrine më një gardh të lartë me tela u ndalëm te një portë e kontrolluar nga një roje me kallashnikov. E pyeta nëse e kishte të mbushur. Ashtu ishte, tha ai. Pas gardhit dhe rojës 24-orësh të armatosur, shtriheshin katër shtëpi me përmasa të ndryshme dhe luksoze secila sipas llojit të vet. E tija ishte më pak mahnitëse se ajo pranë, shtëpia e një emigranti francez që zotëronte disa gazeta, ca televizione dhe një linjë ajrore të vogël, i cili prapë bënte mësime gjuhe në pishinën e tij në tarracë çdo ditë për të kuptuar se çfarë shkruanin gazetarët e tij. Nuk e bëra dot kurrë një tur të plotë të palazzos ngjitur, pasi shumica e vizitave tona ishin pranë pishinës për pije e meze. Por një rrugë për në banjo më çoj përmes dhomave plot me vepra arti staliniste – kanavaca të mëdha heroinash duke kaluar me traktorë që shndrisnin dhe buste mbi buste të Udhëheqësit. Doli që pronari nuk ishte shfrytëzues i kohëve të fundit i lirive post-komuniste, por një investitor prej kohësh në atë vend, i cili kishte filluar karrierën duke furnizuar regjimin e kaluar me pajisje elektronike survejimi. Udhëtonte shpesh për punë. Ku tjetër, e pyeta? Koreja e Veriut. Shtëpia e tij, sidoqoftë, ishte e hapur ndaj fqinjit, shkrimtarit të madh, i cili ishte mik i mirë për “buccaneer”-in. Por shkrimtarit nuk ia kishin blerë shtëpinë mbretëritë franceze dhe ndërkombëtare: ishte dhuratë nga një biznesmen i cili kishte krijuar pasuri jashtë vendit.
Zhdukja
Në 2005, pasi fitoi “Man Booker International Prize” në Edinburg, e çova në një udhëtim ditor shekspirian me një Mercedes të madh e të marrë me qira. Më mësoi se nuk jam bërë për të qenë shofer. Ndalesa jonë e parë ishte Birnam Wood, dhe e dyta, Glamis Castle. Aty, pavarësisht se nuk fliste anglisht, ia arriti të mos binte dakord me ciceronin për vendndodhjen e detajve të vogla në jetën dhe fatin e Makbethit. E njihte vendin, i tha, që kur ishte fëmijë, sepse ishte i pari libër që kishte lexuar dhe i pari që kishte shkruar (duke e shkruar përkthimin shqip në dorën e tij). Ishte moment komik, por edhe prekës. E kishte jetuar jetën në letërsi që prej fillimit, dhe tani ndodhej në vendin e supozuar të asaj që për të do të ishte teksti themelor i gjithë veprës së tij. Vetëm ai e dinte se ç’do të thoshte vërtet. Shkuam për në St Andrews meqenëse i pëlqenin gërmadhat gotike, dhe ecte i vetëm përgjatë murit të portit. Pastaj erdhi haar, mjegulla detare skoceze që rrokulliset në fund të ditës si një copë e madhe pambuku. Qëndrova pranë Mercedesit duke parë Ismail Kadarenë që zhdukej në mjegull, me një buzëqeshje të dukshme në fytyrë.
David Bellos është profesor Meredith Howland Pyne i letërsisë franceze dhe krahasuese në Universitetin Princeton. Ai ishte në juri për Çmimin Ndërkombëtar “Booker” në 2016
/Liberale.al/
