Tëhuajësimi i Qytetit: Një Tregim mbi dy Qytete
Nga Dr. Anjeza Xhaferaj*
Qyteti shqiptar po shndërrohet gjithnjë e më shumë në një peizazh përjashtimi, privatizimi dhe tëhuajësimi. Ndërsa kullat prej xhami ngrihen dhe projektet luksoze shumëfishohen, struktura urbane që dikur lidhte njerëzit me mjedisin e tyre po shpërbëhet. Kujt i shërbejnë sot qytetet tona?
Përgjigjja, për fat të keq, duket të jetë: investitorëve të huaj, enklavave elitare dhe interesave tregtare -
e jo qytetarëve.
Një nga shenjat më të dukshme të tëhuajësimit urban në Shqipëri është zhdukja graduale e hapësirave publike. Sheshe dhe parqe dikur të gjalla po zëvendësohen nga komplekse ekskluzive dhe qendra tregtare që u shërbejnë klasave të larta, të shkëputura nga realiteti i qyetatarëve. Hapësirat e përbashkëta reduktohen gjithmonë e më shumë, të sakrifikuara në altarin e fitimit. Horizonit i Tiranës ndryshon vazhdimisht. Teksa mbështetësit e këtij ndryshimi i festojnë këto ndërtime si simbol i modernizimit, realiteti është shumë më i ashpër.
Tirana nuk është më një hapësirë për qytetarët, por një mozaik mini-shtetesh private, ku secili ka krijuar realitetin e tij të vogël: ‘ishuj’ të pasurish dhe të pa-aksesueshëm brenda një oqeani të mbipopulluar dhe të rraskapitur. Qyteti po formësohet gjithnjë e më shumë për ata që mund të përballojnë luksin e tij të ri, ndërsa shumica përpiqet të orientohet në një mjedis gjithnjë e më armiqësor. Ndërsa hotelet dhe bizneset luksoze marrin përparësi, qyteti i përket atyre që mund ta përballojnë, ndërsa të tjerët mbeten spektatorë të një ndryshimi që nuk e kanë zgjedhur.
Rritja e komplekseve luksoze banimi shënon një tjetër dimension të tëhuajëzimit urban. Këto nuk janë thjesht projekte banimi — ato janë fortesa privilegji, vende ku të pasurit jetojnë dhe veprojnë me ndërveprim minimal me qytetin përreth. Logjika është e qartë: siguri, ekskluzivitet dhe shkëputje nga realiteti urban. Ndërkohë, gjithçka jashtë këtyre fortesave përballet me prishje, qira në rritje dhe një gentrifikim të ngadaltë por të vazhdueshëm që gërryen strukturën e tyre sociale.
Rezultati? Një qytet i dyfishtë: një për të pasurit që banojnë në hapësira të izoluara dhe privatizuara, dhe një tjetër për shumicën që përballen me infrastrukturë në përkeqësim, transport publik të pasigurt dhe qasje gjithnjë e më të kufizuar në banesa të papërballueshme. Ndërsa çmimet e pasurive të paluajtshme rriten, ëndrra shqiptare për të pasur një shtëpi - dikur shtyllë e stabilitetit - venitet, duke lënë shumë të rinj me pak opsione përveç emigracionit. Komodifikimi i hapësirës urbane nuk është një aksident, por një drejtim i vetëdijshëm politik. Qeveritë lokale dhe qendrore i japin përparësi investimeve të huaja, duke u lënë zhvilluesve dorë të lirë, ndërkohë që ofrojnë pak mbrojtje për komunitetet vendase.
Qyteti nuk shihet më si shtëpi, por si mundësi investimi - një fushë loje për kapitalin, ku vendimet nuk merren mbi bazën e nevojës publike, por përfitimit financiar.
Për kë ndërtohen, pra, këto qytete? Sigurisht jo për shitësit ambulantë, as për të moshuarit e lagjeve të vjetra të Tiranës që shohin shtëpitë e tyre zhduken nën hijen e kullave prej xhami. As për të rinjtë e diplomuar që kërkojnë me vështirësi një banesë me qira në një qytet që gjithnjë e më shumë i shërben elitave globale. As për shtresën e mesme, që të mesme ka vetëm vetë-identifikimin.
Sociologu francez Henri Lefebvre e përkufizonte “të drejtën mbi qytetin” si të drejtën e qytetarëve për të formësuar hapësirat urbane, jo vetëm si përdorues por si krijues të tyre. Zhvillimi urban në Shqipëri po lëviz në drejtim të kundërt. Në vend të qyteteve që nxisin komunitetin, jemi dëshmitarë të një transformimi që thellon tëhuajësimin, duke i kthyer hapësirat dikur të banueshme në mallra tregu, nw hapwsira ku individët humbasin kontrollin mbi mjedisin e tyre.
Nëse nuk e sfidojmë këtë trajektore, rrezikojmë të shndërrojmë qytetet tona në vende ku shumica e shqiptarëve nuk ndihen më në shtëpinë e tyre. Ka ardhur koha për një vizion të ri - që vë në qendër banesat e përballueshme, mbrojtjen e hapësirave publike dhe siguron që zhvillimi urban t’u shërbejë të shumtëve, jo vetëm pakicës. Beteja për qytetet shqiptare nuk është vetëm për arkitekturë apo pasuri të paluajtshme; është për të drejtën për të përkitur.
* Anjeza Xhaferaj, lektore në Universitetin Europian të Tiranës që prej vitit 2011
