(Në foto Tedi Papavrami duke marrë leksionet e para për violinë nga i ati, Robert Papavrami)
* Pjesë nga libri 'Fugë për violinë' i Tedi Papavrami, botim i UET-Press
... Shumica e dritareve të shtëpisë sonë në Tiranë ishin të mbuluara me vizatime të holla dhe të tejdukshme. Vizatuar me elmaz, ato paraqitnin figura kafkash, çelësa muzikorë, pentagrame, violina apo shifra të ndryshme. Sa familjare, aq edhe të pakuptueshme! Vizatimet ngjallnin kërshërinë time të vazhdueshme, dhe ndonëse shpjegimi i gjyshes shteronte rrjedhën e pyetjeve të mia, ai nuk e fashiste misterin e tyre. Autori i vizatimeve muzikore ishte im atë, kur kishte qenë i ri. Edhe kur ishim vetëm të dy, gjyshja ma tregonte këtë me zë të ulët, të mallëngjyer dhe të shqetësuar, a thua se një i sëmurë rëndë po dergjej në shtratin e dhomës ngjitur. Në ato kohëra babai ndiqte në Pragë studimet për violinë, të cilat u ndërprenë dhunshëm në vitin 1960, kur mijëra studentë shqiptarë u riatdhesuan. E shkëputur njëherazi nga i gjithë blloku komunist, Shqipëria prishi marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik dhe doli nga Pakti i Varshavës. Si shumë të tjerë, edhe babai u detyrua të kthehej menjëherë në Tiranë. Trishtimi i madh që i kishte shkaktuar shkëputja nga studimet dhe nga miqtë në Pragë ishte shprehur nëpërmjet këtyre grafiteve që zbukuronin që atëherë xhamat e shtëpisë sonë. Shifrat, me koka të vdekurish sipër, tregonin me kaligrafi dhe përmasa të ndryshme datën e kësaj ngjarje të trishtë. Kur shkonim për vizitë tek miqtë e babait, të cilët sikurse dija, kishin përjetuar të njëjtin kthim të beftë në atdhe, kërkoja gjithmonë gjurmë grafitesh të ngjashme mbi dritaret e shtëpive të tyre, por me sa duket për asnjë tjetër kjo dramë nuk kishte qenë aq e madhe sa për t’u përjetësuar në këtë mënyrë.
Talenti i babait në vizatim nuk shpalosej vetëm mbi xhamat e sallonit. E mbërthyer në një kornizë të rëndë prej druri, në dhomën e ndenjjes së gjyshërve, binte në sy fotografia bardhë e zi e një gruaje, flokët me onde të buta të së cilës më kujtonin shitësen e luleve të “Sharlotit”. Përpiqesha më kot të dalloja në tiparet e saj gjyshen time, e ulur zakonisht disa centimetra më larg, në divan. Në një kuti me fotografi të vjetra, ku unë rrëmoja herë pas here, gjendej kopja e këtij portreti, e ndarë me kujdes në katrorë të shënjuar me numra, si edhe një vizatim me laps nisur nga portreti. “E ka pas ba baba jot, kur ka ken dymdhet vjeç…”, më thoshte Nuci. Me njohuritë e mia të kufizuara në artin grafik, nuk mund të kuptoja përse duhej ndarja në katrorë, si edhe vizatimi me laps që kishte bërë babi, por e dalloja qartë ngjashmërinë e portretit me laps dhe ndieja mallëngjimin në zërin e Nucit. Nuci kishte qenë e bukur, shumë e bukur, “e bukura e dheut” ose “një yll”, siç thoshte ajo vetë me një përzierje keqardhjeje dhe krenarie. Më kot ia ngulja sytë portretit, duke u munduar të kap bukurinë e saj të rrallë. Portreti i së panjohurës, e krehur sipas modës së dikurshme, nuk ngjallte tek unë asgjë të veçantë: i vetmi njeri i bukur për mua në atë moshë ishte mamaja ime, Jolanda.
Duke qenë tashmë i zënë në shtëpi, statusin e “yllit” askush nuk kishte ndër mend t’ia jepte, por për mua, me sytë e saj të kthjellët, gjestet rinore dhe qëndrimin gazmor, vetëm mamaja ime e meritonte. Isha po aq i ndjeshëm ndaj shprehjes së dashurisë së saj, sa ç’isha indiferent ndaj asaj që më tregonin të rriturit e tjerë. Për fat të keq, gjatë ditëve të javës ajo nuk gjendej në shtëpi dhe më duhej të prisja mbrëmjen për të ndjerë praninë e saj, shpesh kur tashmë isha shtrirë për të fjetur. Në atë moshë, kur nuk kishte asnjë tension dhe distancë mes nesh, të zhytesha në krahët e saj kur ajo më pyeste si e kisha kaluar ditën, ishte për mua gjëja më e natyrshme dhe më e ëmbël në botë. Në krahasim me këto çaste të dashura, momentet e tjera të ëmbla në jetën time më dukeshin të zbehta. Ndonëse do të kisha dashur të qëndronte pranë meje sa më gjatë, largimi i saj nuk më shkaktonte ankth dhe e lija të largohej pa u ankuar. Ajo më mungonte gjatë ditës, por prania e saj më shoqëronte natën në dhomën tonë të fjetjes, ku unë e dija se mjaftonte të pëshpëritja “Mami…” në çfarëdo orë, që të dëgjoja menjëherë 16
“Bir !...”. Për një kohë të gjatë kam besuar se ajo qëndronte e zgjuar në errësirë, në pritje të thirrjes sime.
Ndonëse sytë e Nucit më dukeshin ngjyrë kafe, të zinj ata të tim ati, sytë e Dodos më dukeshin blu, si të mitë. Në atë moshë të vogël e kisha shumë të vështirë të përcaktoja se çfarë ngjyre ishin sytë e mamit. Mendoja se ishin të çelur, para se të kuptoja, vite më vonë, se në familjen tonë, me përjashtim të Dodos, për të cilin nuk isha gabuar, ne i kishim të gjithë sytë e gjelbër. Por e gjelbërta e syve të mamit më dukej e ndryshme, e ylberizuar. Ata kishin diçka të kthjellët që asgjë nuk mund ta turbullonte. Kur vishej me pardesynë e saj të zezë prej vinili, me rrip të gjerë me tokëz të madhe, që ia kishin sjellë nga jashtë, dhe ma bënte me dorë nga rrugica prej çimentoje e kopshtit ndërsa nisej për në punë, rrezatonte një modernitet elegant, që me siguri çlirohej nga personaliteti i saj rinor dhe dëshira për të ndjekur modën e viteve ’70-të. Ndoshta ky ishte fati i të gjitha shqiptareve të bukura të asaj kohe, të dukeshin si të huaja në vendin e tyre, si të hedhura aty nga një dorë e panjohur, më të afërta gjenetikisht me simotrat e tyre të largëta të televizioneve dhe të filmave perëndimorë sesa me tokën e ashpër dhe fshatare ku ishin harlisur e nga e cila nuk do të largoheshin kurrë. Krejt ndryshe ishin idealet e bukurisë së Partisë Komuniste, siç dëshmohej në afresket gjigante që mbulonin muret e qytetit ku paraqiteshin fshatare me kavilje të trasha dhe parakrahë monstruozë. Pasi kishte punuar përgjegjëse e programit muzikor në radio, mamaja ime, që prej vitit 1973, punonte rrobaqepëse në një ndërmarrje objektesh folklorike për eksport. Atë vit një valë ndëshkimesh kishte rënë mbi intelektualët. Me largpamësinë e saj të madhe Partia papritur mori vendimin se këtyre të fundit “u ishte rritur mendja” dhe se duhej sa më shpejt të rivendosnin lidhjen me “bazën”, domethënë me popullin. Pas mbledhjeve të panumërta të organizuara në vendet e punës, disa u akuzuan se po organizonin një komplot që kishte si qëllim futjen e ndikimeve të huaja në art, dhe u burgosën ose u pushkatuan. Të tjerë u transferuan për riedukim në rrethe, larg familjeve të tyre, si masë parandaluese që të mos prekeshin nga e keqja, ose sepse nuk kishin ditur të dallonin dhe të denonconin devijimin nga rruga e drejtë.
Kështu i ndodhi edhe babait tim. Pas kthimit nga Praga ai fillimisht kishte zënë vend si spalë në orkestrën e Operës së Tiranës e më pas ishte emëruar profesor në Konservatorin e Lartë të Muzikës. Befasisht u transferua në jug të Shqipërisë, në Vlorë. Mamaja pati mundësi të qëndronte në Tiranë duke pranuar të punonte në industrinë e tekstileve, duke shmangur kështu transferimin e të gjithë familjes në jug. Nëse kjo do të kishte ndodhur, do të kishte patur si pasojë edhe transferimin e një familjeje të panjohur në shtëpinë tonë, tepër e madhe për t’u banuar veçse nga gjyshi e gjyshja, duke e bërë njëkohësisht të vështirë rikthimin tonë në kryeqytet. Atë vit, kur unë mbusha pesë vjeç, babai kryente vitin e tretë dhe të fundit të transferimit. Gjatë gjithë kësaj kohe vizitat e tij kishin qenë të rralla dhe më dukej sikur telefonatat e tij të herëpashershme vinin nga fundi i botës. Ardhjet e babait në shtëpi me motorin e tij “me kosh” të ushtrisë sovjetike ishin festë për mua, por ikjet, që ndodhnin si pa kuptuar, nuk më trishtonin. Prania e grave ishte për mua më mikluese se e tij dhe në shtëpi kisha dy që linin kokën pas meje.
Por ato nuk ishin të vetmet prani femërore që merrnin pjesë në ledhatimin e sedrës sime. Njëra prej tyre ishte kushërira ime Nina, ardhjet e së cilës unë i prisja me padurim. Për një fëmijë të vetëm si unë ajo ishte për mua, djalin e vogël, një farë motre e madhe e dashur dhe mistrece. Vizitat e saj ishin përherë festa, edhe pse gëzimi i tepërt që më shkaktonin përfundonte shumë shpejt në lot. Lajkatare, mizore, e dashur, lojcake, Nina ishte gjithashtu e bukur, ezmere, me flokë të zinj dhe me balluke që i binin mbi sy. Sikurse gjyshja ime, ajo fliste dialektin e gëzueshëm geg të Shkodrës. Dashuria me të cilën ajo më rrethonte që nga lindja – ishte pesë vite më e madhe nga unë – gjatë takimeve tona shndërrohej shpesh në seanca reciproke acarimi. Brenda sekondës kalonim nga hareja në kacafytje. Shpërthente ashtu kot, pa ndonjë shkak. Papritur gudulisjet dhe të qeshurat ua linin vendin goditjeve dhe lotëve. Në ato momente unë doja ta qëlloja, por ajo, më e fortë dhe më e shpejtë se unë, më pickonte në të gjithë trupin duke më tallur me zërin e saj të mprehtë si mjaullimë, gjë që më zhyste në një tërbim po aq të madh sa të pafuqishëm. Shpesh momenti i sherrit të pashmangshëm vinte që në ditën e parë të takimit tonë. Kjo lloj pamundësie për të shijuar takimin e parë shpjegohej mbase nga padurimi dhe ngazëllimi i tepërt që e shoqëronte. Na ndanin njëri prej tjetrit duke na kërcënuar se nuk do të na lejonin më të luanim bashkë.
Por edhe pse ziheshim, më vinte keq që nuk e takoja më shpesh. Ndjesia e afërsisë së menjëhershme midis nesh ishte shumë më e natyrshme se me kushërinjtë e tjerë, djemtë e motrave të mamasë sime, megjithëse ata banonin në Tiranë. Nina jetonte me të ëmën, Belën, kushërirë e gjyshes sime, në qytetin e Shkodrës, që ndodhej shumë orë larg me makinë – një autobus i llahtarshëm me perde të ndohta që kundërmonte erë cigareje e ku unë nxirrja zorrët sa hipja – gjë që i kufizonte rastet për t’u gjendur bashkë.
Gjatë lojërave tona dhe eksplorimit të hollësishëm të shtëpisë, vëmendjen na e tërhiqte shpesh një kuti prej lëkure ngjyrë tulle, e lyer me llak, vendosur mbi një dollap në dhomën e gjumit ku flija unë dhe prindërit e mi. E veshur nga brenda me kadife të gjelbër, ajo strehonte violinën e babait. Ndalohej prekja. Vetëm mund ta sodisja. Para se të mahnitesha nga lëmimi i llakut të kuqërremtë dhe nga vijat e holla në kurriz të instrumentit, të buta dhe të sakta – si vizatimet e rërës në fund të detit në një ditë vere – qe aroma e saj që më kishte befasuar. Ishte unike. Ky flurim pak i athët më dukej sikur vinte nga një botë tjetër, aromën e veçantë të së cilës me sa dukej e kishte ruajtur dhe instrumenti shtegtar. Ajo më sillte ndërmend një rafinim të shënjuar nga melankolia, në harmoni me kokën e objektit, me qafë mjellme, krenarisht e mbështjellë mbrapa. Babai e kishte sjellë këtë instrument nga Çekosllovakia, ku e kishte blerë vite më parë gjatë studimeve. Ajo ishte një violinë “Bergonzi”, shumë e vjetër dhe shumë e rrallë. Pak herë e kisha parë ta nxirrte nga këllëfi dhe të luante me të në shtëpi. Ndonjëherë kujtesa më sillte imazhe të turbullta nga provat në kuartet me miqtë e tij, në sallonin e gjyshërve.
Pothuaj po aq prestigjioz në sytë e mi, më ngashënjente edhe një objekt në formë piramide prej druri, një anë e të cilit çmontohej, duke zbuluar një fushë të argjendtë, të hollë e të gjatë, me shifra të zeza. “Është për violinistët e mëdhenj”, – më kishte thënë mami, njëherazi për të shmangur shpjegimet e gjata, përligjur ndalimin për të ngacmuar objektin dhe për të më dhënë sadopak dëshirën për t’u bërë i denjë për të. Ende nuk e dija, por pak më vonë metronomi do të më ritmonte orët e gjata e të mërzitshme të violinës. Objekti i vyer, me dizajnin e tij minimalist, nuk gjendej dhe as nuk prodhohej në Shqipëri, por larg, shumë larg, në botën rrëzëlluese dhe të pafund, ndonjë grimcë të së cilës ne e kapnim ndonjëherë, në mes të mjegullës cërcëritëse të radios.
Në mungesë të babait, ende në Vlorë, filloj të marr mësime violine me një ish-nxënësin e tij. Është vendim i mamasë, që më shoqëron tek ai, dhe i gjyshit, që e ka për zemër violinën, edhe pse nuk ka luajtur kurrë në ndonjë instrument. Babai, pa çka se nuk i ka kundërshtuar, nuk ka marrë përsipër të ma mësojë instrumentin vetë. Besimi i tij tek unë është i kufizuar. Si njohës i mirë i realitetit të këtij profesioni, ai e di se talenti i vërtetë është gjë e rrallë, por gjithashtu sepse, duke qenë i ndërgjegjshëm për llastimet e përkëdheljet me të cilat më ka rritur e ëma e tij – të cilat vetë i ka njohur përpara meje –, ai parashikon për të birin probleme serioze durimi dhe përpikmërie.
Ka të drejtë. Shumë shpejt kuptoj se instrumenti magjik me të cilin kapardisesha i qeshur në fotografi në moshën dy vjeçare mund të jetë shkaktar stërmundimesh, të cilat në atë kohë as që i merrja me mend. Sapo filloj të luaj vërshon një lumë vërejtjesh nga mamaja. Çdo dy sekonda ajo më korrigjon drejtimin e harkut, më ngre violinën, numëron me zë të ethshëm duke kënduar notën që unë më pas riprodhoj shumë keq. I shastisur, nuk e kuptoj fare gjithë këtë gjullurdi dhe as nuk di se çfarë të bëj për ta qetësuar.
* Pjesë nga libri i TEDI PAPAVRAMIT - Fugë për violinë", shkëputur dhe publikuar sot në kujtim të babait të tij, violinistit të shquar Robert Papavrami - i ndarë nga jeta një ditë më parë (4 gusht 2025)
(Vijon nesër)
