* Pjesë nga libri 'Fugë për violinë' i Tedi Papavrami, botim i UET-Press
Liceu Artistik “Jordan Misja”, që mban emrin e një dëshmori komunist të Luftës Antifashiste, ndodhet në anën tjetër të Tiranës. Për të shkuar deri atje duhet marrë autobusi i Unazës. Liceu banon një ndërtesë të verdhë trekatëshe me dy krahë që bashkohen në një kënd të drejtë të veshur nga një ballinë rrethore. Këtu është hyrja kryesore, para së cilës zgjerohen shkallët e jashtme. Në secilin prej kateve shtrihen dy korridore të gjatë dhe të errët. Llambat elektrike të fenerëve që do të duhej t’i ndriçonin janë thyer qëmoti dhe nuk janë zëvendësuar. Në lice shkollohen nxënës të moshës gjashtë deri në tetëmbëdhjetë vjeç, nga shkolla fillore e deri në gjimnaz dhe, përveç lëndëve të përgjithshme që zhvillohen në fillimditë nga ora 8:00 deri në orën 12:00, mësohen shumë disiplina artistike, muzikore ose plastike; Shkolla e Baletit ndodhet në të njëjtën rrugë, pak më poshtë. Këtu, në këtë lice, do të kaloj katër vite.
Misioni i kësaj shkolle është t’u japë formim artistik një grupi fëmijësh të ardhur nga e gjithë Shqipëria, madje edhe nga skajet më të largëta. Për këtë arsye, vendet për banorët e Tiranës janë të kufizuara. Pranohesh edhe pa patur doemos njohuri e praktikë muzikore të mëparshme. Pas kthimit nga rrethi i Vlorës, ku formoi me sukses nxënës të rinj, babai im u emërua profesor violine në këtë shkollë. Por kjo nuk ma bën më të lehtë pranimin, përkundrazi, regjimi ka si parim të shmangë çdo favorizim për fëmijët e profesorëve që japin mësim në të njëjtën shkollë. Ndërkohë, mamaja ime, e cila ka tre vjet që është në klasë punëtore, do të bëhet së shpejti anëtare partie, gjë që përkon më mirë me profilin e prindërve të nxënësve që pranohen. Për më tepër, para një viti, rreth gjashtë muaj pasi fillova mësimin e violinës, fitova çmimin e parë të konkursit të instrumentistëve të rinj të Tiranës, duke luajtur “Moto Perpeton” e Pjetër Gacit. Në sajë të këtyre dhe pas disa përpjekjeve, pranohem më në fund në lice, në klasën e violinës së babait tim.
Si të gjithë ata që janë nga Tirana, unë ha drekë rreth orës 14:30-15:00, kur kthehem në shtëpi. Për të pritur deri atëherë, babai, i cili fillon mësim pas mesditës, më sjell përditë një sanduiç që sapo e ka përgatitur me bukë të bardhë të thekur, vezë dhe djathë. Ai ia beh në klasën e mësueses pak para fundit të orës dhe ardhja e tij bën gjithmonë shumë përshtypje: nxënësit brofin në këmbë, madje edhe më të padisiplinuarit. Pas hyrjes sime në lice, shumë shpejt e ndrydh zakonin për ta thirrur “babo” (kështu e quaj në shtëpi) brenda shkollës: aty i drejtohem vetëm me emrin “profesor”, sikurse të gjithë nxënësit e tjerë.
Dita e shkollës fillon në mëngjes me një fërshëllimë bilbili dhe menjëherë të gjithë nxënësit, mbërthyer në përparëse të zeza me jaka të bardha, rreshtohen në oborrin e mbuluar me qymyr të shtypur. Disa ushtrime të shkurtra gjimnastikore përmbyllen me betimin ndaj Partisë të recituar në korr. Pastaj vijnë orët e leximit, aritmetikës, historisë dhe gjeografisë. Pasditja ndahet në mësim individual dhe studim me instrument. Klasa e babait tim, si shumica e klasave të violinës, sheh nga oborri i shkollës. E ngjashme me të gjitha të tjerat, kjo dhomë e vogël gjatoshe ka në të majtë të derës një raft ku vendosim violinat, një stol të gjatë në të djathtë dhe në fund, para dritares së vetme, mbi një podium të ulët, një tavolinë të vogël, të shëmtuar, lyer si mos më keq me bojë të zezë, pas së cilës, ulur në karrige, gjendet im atë. Jemi rreth dhjetë nxënës që ndjekim mësimet e tij dhe, në mënyrë të alternuar, lëmë instrumentet, luajmë para tij ose marrim përsëri violinën për t’u zhdukur në korridoret e errët në kërkim të një klase bosh, të një cepi korridori ose të një shkalle, për t’u ushtruar larg zhurmnajës së përgjithshme.
Pufi, një vit Pufi, një vit më e madhe se unë, ka zënë si gjithmonë vendin e saj të përhershëm pranë derës së klasës sonë. Ajo ushtrohet në violinë me përpikëri të përsosur. Emrin e vërtetë e ka Lindita, por emrin përkëdhelës “Pufi” ia ka vënë im atë, pasi e krahason me një kukull brune me sy të bukur e të mëdhenj. Kësisoj shumë nxënës e kanë harruar emrin e saj të vërtetë. Ajo vjen nga Fushë-Kruja . Në shkollën tonë, për të matur zellin e një nxënësi në studimin e muzikës, mjafton të matet distanca që e ndan vendin ku ai ushtrohet nga klasa e profesorit të tij. Kjo vlen për të gjithë, duke filluar nga unë, që shkoj sa më larg të jetë e mundur dhe asnjëherë në të njëjtin vend. Qëllimi është t’i shpëtoj kontrollit të tim eti. E pavarësisht kujdesit tim, qëllon që ai të më gjejë. Shpesh e kuptoj që po afrohet prej pëshpëritjeve të trembura që paraprijnë kalimin e tij në korridor dhe sakaq me shpejtësi rrëmbej violinën që pak më parë e kisha vendosur në parmakun e dritares dhe rifilloj studimin e ushtrimit muzikor duke mbajtur në fytyrë një pamje sa më të përkushtuar. Ndonjë ditë tersi ndodh edhe të më kapë në flagrancë duke bërë muhabet ose duke luajtur dhjetë metra larg violinës sime, çka përfundon me një palë shuplaka dhe me gëlltitjen e lotëve ripërtëritës së dëshirës për të studiuar.
Nuk e di përse, por më duket “e natyrshme” që babai im të terrorizojë të gjithë liceun dhe që, përballë tij, autoriteti i profesorëve të tjerë të jetë shumë i vakët, krejt i ndërvarur nga autoriteti i tij. Madje ndodh që disa prej tyre nuk ngurrojnë të sjellin tek ai për ndëshkim më të pashtruarit, ata që në vend që të studiojnë ia mbathin nga dritarja dhe dy orë më pas i gjen ujë në djersë në oborr duke luajtur futboll. Ata që qëndrojë në klasë duke pritur radhën për të luajtur pjesën e tyre bëhen spektatorë të dënimit të të tjerëve, duke u luhatur midis kënaqësisë që një tjetër po ndëshkohet për një faj që shpesh e meritojnë po aq sa këta të fundit dhe shqetësimit për sigurinë e tyre kaq pranë vendit të shpërthimit të zemërimit. Shuplakat paraprihen nga një marrje në pyetje teatrale, të cilën truri im, i mpirë nga frika, e ka të pamundur ta shohë thjesht si vënie në skenë.
- Pse nuk ke punuar?
- …
- Pse ke gënjyer?
- …
- Duart prapa kurrizit! Sytë mbyllur!
Disa e durojnë dënimin me stoicizëm, kokëlartë, pothuaj pa lot. Të tjerë nuk e mbajnë dot veten dhe ngashërehen. Por nga të gjithë ata, asnjë nuk e vuan paraprakisht dënimin aq sa unë: qaj me lot të nxehtë para se të më prekin qoftë edhe një fije floku. Në raste prapësish kolektive, ku shumë prej nesh duhet të ishin dënuar, burracakëria ime na ka shpëtuar kushedi sa herë: babai, të cilit lotët e lutjet e mia i kanë ardhur në majë të hundës, papandehur na bërtet të zhdukemi dhe të shkojmë të studiojmë.
Në momente si këto e kam të pamundur të kuptoj se çfarë ekzaktësisht më tmerron kaq shumë. E di mirë se nxirjet dhe goditjet që marr duke luajtur futboll ose duke u ngjitur në pemë më dhembin më shumë se shuplakat e babait. Dhimbjen fizike e duroj njëlloj si të tjerët. Ndoshta kjo frikë më ngjallet sepse autoriteti i tij më ka nënshtruar në një moshë më të re se shokët e mi, ose ngaqë ushqej ndaj tij ndjenja të ndërlikuara, dhe shoh çdo reagim të tijin nëpërmjet një prizmi zmadhues.
Një ditë babai më kap në befasi ndërsa po punoj “Sonatinën” e Paganinit pranë dritares, me vështrimin e përhumbur dhe të dëshpëruar drejt Albanos që me shpejtësi të madhe përshkon rrugicën e kopshtit me karrocë. Kushinetat metalike oshtijnë nga fërkimi me pllakat prej çimentoje, duke shkaktuar një potere që ma shumëfishon zilinë. Babai kthehet drejt meje dhe psherëtin:
- Këtë ke qejf të bësh dhe ti, hë? Mirë e ke, shif sa bukur i jep! Alamet kingu!
Dhe nis të sajojë një këngë mbi melodinë e temës me terca të “Sonatinës” së Paganinit, të cilën sapo e luaja:
- Ec, Albanoooo, me karrocëëëë, mbret i kthesave në botëëë!
Pastaj më vështron qesëndisës:
- Me siguri, mijëra njerëz do ta adhurojnë shokun tënd më vonë, kur t’i japin një karrocë që të tregojë talentin e tij mbi skenë. Është goxha profesion ky i kthesaxhiut të karrocës, e jo si të luash Paganinin! Apo jo, Tedo?
I tillë ishte profesori i parë i babait, i cili studioi në Vjenë me profesorin e famshëm Sevcik. Babai ndoqi me të mësime private, të cilat ia siguroi im gjysh, besnik ndaj edukimit borgjez që kishte vërejtur në Paris gjatë studimeve të tij, por pa synuar më tepër se një plotësim në arsimimin e përgjithshëm të djalit të tij.
Si në shumë fusha të tjera të dijes, institucionalizimi i nxënies së muzikës klasike në Shqipëri filloi nën regjimin komunist, pas Luftës, rreth njëzet vjet para lindjes sime - periudhë tepër e shkurtër për të zhvilluar një art kaq kompleks. Vonesa jonë e madhe u korrigjua pjesërisht falë miqësisë me Bashkimin Sovjetik dhe vende të tjera të Bllokut të Lindjes, të cilët, ndryshe nga ne, kishin një të kaluar të lavdishme muzikore. U dërguan atje studentë për të përgatitur një elitë. Ndryshe nga kolegët e tyre rusë ose çekë, ata nuk kishin patur formim të mirëfilltë gjatë moshës së njomë, gjë që, në praktikën e shumicës së instrumenteve muzikore, është e domosdoshme për të arritur nivelin më të lartë. Sidoqoftë, ata sollën prej andej eksperiencën e tyre, me përparësinë për ta transmetuar në një kuadër institucional të ndërtuar sipas modelit sovjetik, i cili kishte prodhuar kaq shumë muzikantë të shkëlqyer.
Për njerëzit si babai im, që papritur kishin mundur të dëgjonin në koncert në Pragë ose Moskë violinistë si Oistrah, Kogan, Suk, dhe të tjerë të ftuar nga Perëndimi, si Stern, Riçi ose Ferras, përsosja muzikore dhe teknike e këtyre artistëve mbetej mister. Njëzet vjet duken pak në letër për të korrigjuar mungesat në një fushë aq të gjerë sa ajo e muzikës klasike, pa çka se në një jetë njeriu kjo periudhë është e mjaftueshme për t’i dhënë individit përshtypjen e një kërkimi të pafundmë. Ata nuk arritën kurrë të krahasoheshin me nivelin e muzikantëve të mëdhenj të vendeve të tjera, dhe ky dështim, sidomos kur është ai i një brezi të tërë, merr shpejt hije fataliteti.
Duke arsyetuar saktë, babai kuptoi se hendeku që ndante muzikantët shqiptarë nga artistët e tjerë nuk ishte pasojë e ndonjë mallkimi.
Përveç motorit dhe violinës babai ka një pasion të tretë: gjuetinë – madje detyra kryesore e motorit është të na çojë për gjah. Sikurse violina, edhe çiftja e tij prehet në një kuti lëkure me aromë të veçantë dhe vjen gjithashtu nga “bota tjetër”. Damarët e drurëve përkatës dhe përkujdesja me të cilën babai merret me to nuk janë ngjashmëritë e tyre të vetme. Për të qëlluar me njërën dhe për të luajtur me tjetrën, pozicioni i trupit dhe i krahëve është pothuaj i njëjtë. Shoqja e violinës së madhe të babait, hijerëndë me prarimin e saj të fisëm, është violina ime e vogël me ngjyrë të verdhë farfuritëse e prodhuar në Çekosllovaki. Shoqja e çiftes së madhe me dy tyta të zeza të puqura, me shkrehje shurdhuese dhe me zbukurime të gdhendura mbi platinat, është pushka ime e lëmuar me ajër-kompresion dhe me qytë të verdhë, e cila nuk bën më tepër zhurmë se një e teshtitur e Dodos.
Në të kundërt me atë që mund të besohet, objekti i ndaluar për mua nuk është çiftja por violina, të cilën babai as nuk përfytyron të më lejojë ta provoj, sepse e konsideron shumë të madhe për mua dhe shumë të brishtë. Ndërkohë që me çiften e tij kam shtënë disa herë kur kemi shkuar për gjah. Herën e parë goditja brutale mbi sup më bëri të hap sytë! Mësova shpejt të mbështes mirë qytën pas supit përpara se të tërheq këmbëzën. Ashtu si babai edhe çiftja ka xhindët e saj të cilëve është më mirë t’u paraprish.
* Pjesë nga libri i TEDI PAPAVRAMIT - Fugë për violinë", shkëputur dhe publikuar në kujtim të babait të tij, violinistit të shquar Robert Papavrami - i ndarë nga jeta më 4 gusht 2025
