Ervis Iljazaj

Adriatik Lapaj i Nisma Shqipëria Bëhet kishte postuar një status në rrjetet e tij sociale ditën e djeshme, ku shprehej se Partia Socialiste në Qarkun Vlorë kishte marrë 64 mijë vota dhe kishte fituar 9 deputetë, ndërsa Shqipëria Bëhet me 64 mijë vota në të gjithë Shqipërinë kishte marrë vetëm një mandat. Me këtë rast Lapaj donte të tregonte se sa i padrejtë është sistemi zgjedhor proporcional rajonal shqiptar dhe prandaj ata duhet ta vashdojnë betejën për ta ndryshuar atë, ashtu sikurse e duan ata në proporcional kombëtar.

Ky ështrë një kostatim që s'ka asnjë vlerë politike sepse votat vlejnë për zonat elektorale, të cilat mund të jenë disa, si në rastin tonë, një e vetme si në proporcionalin kombëtar ose mund të jenë aq sa mandate sa ka një parlament i caktuar si në rastin e sistemeve zgjedhore mazhoritare.

Në fakt, ky nuk është rasti i vetëm kur partitë e reja apo të vogla tregojnë pakënaqësi ndaj proporcionalit rajonal dhe e konsiderojnë atë të padrejtë, me argumentin se jo të gjitha votat kthehen në mandate  dhe si i tillë nuk është demokratik dhe nëpërmjet tij partitë e mëdha po mbajnë peng  Shqipërinë. Nëse ka një padrejtësi sistemi zgjedhor shqiptar është fakti se pjesa më e madhe e deputetëve zgjidhen  nga listat e mbyllura . Nëse në do të kishim këtë sistem që kemi me lista 100 % te hapura , atëherë do të ishte në rregull.

Në radhë të parë duhet  thënë se nuk ekziston një sistem zgjedhor i keq apo një sistem zgjedhor i mirë. Çdo sistëm zgjedhor ka avantazhet dhe disavantazhet e tij sa i përket funksionit dhe qëllimeve të tij. Dy janë qëllimet kryesore të sistemeve zgjedhore. E para, të garantojë përfaqësimin politik, dhe e dyta, të garantojë qeverisje dhe institucione të qëndrueshme. Sistemet proporcionale garantojnë më mirë përfaqësimin, ndërsa ato mazhoritare qëndrueshmërinë pasi favorizojnë sistemet me dy parti dhe qeverisjen e një force të vetme. Që të dyja këto elementë janë njësoj të rëndësishme për sistemet demokratike. Sepse demokracia nuk është vetëm përfaqësim, por edhe qëndrueshmëri, si pasojë vendimarrje që do të thotë llogaridhënie.

Në radhë të dytë, asnjë sistem zgjedhor nuk i përkthen të gjitha votat në mandate. Ka sisteme që shkojnë më afër këtij konvertimi si proporcionalët, ka dhe të tjerë si sistemet mazhoritare që nuk e bëjnë këtë gjë.

I vetmi sistem që i kthen të gjitha votat në mandate është ai proporcional kombëtar, pa prag fare, i cili përdoret pak ose aspak në Europë. Për një arsye shumë të thjeshtë, sepse një sistem i tillë do të fragmentizonte në mënyrë të skajshme sistemin politik dhe do të sillte një paqëndrueshmëri qeverisëse dhe institucionale. Rasti i Kosovës që partitë e reja e marrin shpesh për shembull, është rasti tipik se si një sistem i tillë sjell ngërçe politike dhe institucionale. Argumenti se ky sistem është një sistem më demokratik se të tjerët sepse bën konvertimin e drejtë të votave në mandate gjithashtu nuk qëndron. Shtete si Franca, Britania e Madhe apo Shtetet e Bashkuara konsiderohen si shtete demokratike, madje nga më demokratiket, e gjithsesi aplikojnë një sistem mazhoritar që shumë vota nuk i përkthen në mandate. Siteme të cilat sigurisht penalizojnë partitë e vogla, por askush nuk thotë për to që nuk janë vende demokratike.

Në vitin 2016 kur Donald Trump fitoi mandatin e parë si President, Hilari Klinton, rivalja e tij në rang kombëtar kishte 3 milion vota më shumë se Trump. E megjithatë, Donald Trump arriti të zgjidhej President dhe askush nuk u skandalizua duke kritikuar sistemin zgjedhor amerikan, mazhoritar pluralist. Edhe Spanja po ashtu ka një sistem proporcional rajonal si i Shqipërisë, e megjithatë konsiderohet një vend demokratik.

Thonë që sistemi zgjedhor shqiptar favorizon partinë e parë, pra, Partinë Socialiste. Por le të imagjinojmë në një moment sikur në Shqipëri të kishim një sistem mazhoritar! Partia Sociliaste me këtë rezultat që pati në zgjedhjet e 11 majit mund të shkonte edhe më shumë se sa 83 mandate.

Të gjitha këto shembuj janë për të thënë se kritikat ndaj sistemeve zgjedhore, apo kërkimi ndaj tij, i shkaqeve të humbjes janë të pabazuara në teoritë e sistemeve zgjedhore dhe teoritë politike në përgjithësi. Sistemet në vende të ndryshme zgjidhen në bazë të historisë, kontekstit apo dhe nevojave të një vendi të caktuar.

Dhe më e rëndësishmja, në asnjë vend të botës një parti e re nuk ka kauzë kryesore sistemin zgjedhor, por çështje të caktuara të ekonomisë dhe shoqërisë. Është absurde të mendosh që një parti e re futet në një garë ashtu sikurse ndodh me ndonjë parti të re në Shqipëri, me kauzën e ndryshimit të sistemit zgjedhor dhe më pas e konsideron atë pengesë. Nëse krijon frymë, nëse qytetarët e preferojnë, nuk ka sistem zgjedhor në botë që të ndalon. Këtë ë tregon pikërisht rezultati i partive të reja në Shqipëri, ku pavarësisht presionit të madh të forcave kryesore, pavarësisht burimeve të kufizuara, për herë të parë morën pjesë në zgjedhje dhe arritën që të përfaqësoheshin në parlamentin e ardhshëm. Dhe ky është një sukses për këto parti dhe jo një dështim, nëse e mendojmë politikën me këmbë në tokë dhe realiste. Nëse pastaj fantazojmë dhe e idealizojmë kjo është çështje tjetër. Por politika, është ndoshta shkenca më pragamtiste që ekziston.