(Konsiderata që munden me ndihmue thellimin e njohjes së vetevetes si dhe për gjithëçka evulon rreth nesh)
Filip Guraziu
Epilogu
Po pra, ku po shkon kjo Botë?
( Kur pyesim se ku po shkon Bota ku na jetojmë duhet të nënkuptojmë se pyetet për tendencën përspektive të zhvillimeve mjedisore e sociale që përcaktojnë jeten e shoqnisë njerëzore që popullon Botën)
Po si mundemi me kuptue se si kanë me qenë zhvillimet e ardhme në Botën ku jetojmë, kur ende nuk i kemi dhanë përgjigje pyetjeve ma elementare; si u krijue dhe pse u krijue kjo Botë, prej kah erdhi dhe pse erdhi? Pyteje pa përgjigje…,por që prej mija vjetësh kanë shqetësue mendimin njerëzor, sepse çdo gja rreth nesh e mbrenda nesh mbetet mister, në nji kohë që misteri ma i “dukshëm e i kapshëm” jemi na vete; un, ti, ai , na ,ju, ata…!
Mendimi shkencor ka mbrritë me përcaktue se ” Toka” ku ne jetojmë egziston në nji pozicion të përcaktuem në hapsinë e në kohë dhe se përbamja e sajë asht e njajtë me përbamjen e trupave të tjerë qiellor.
Po si mundemi me konceptue Kohën, Hapsinën e Materien ( landën) falë të cilave lulëzoi jeta gjallesave në Tokë?
Nji ndër konceptet thelbësore filozofike e pa sqarueme dhe e pa zbërthyeme ( ma saktë e pashterrueme) prej filozofisë e shkencës bashkëkohore lidhet me “Kohën”, ” Hapsinën ” e “Materien”
* “Koha” asht e padukëshme, nuk e shohim, por e kuptojmë se ajo bashkëjeton me ne vetem prej efekteve të veprimeve të saja. “Koha” s’ka fillim as mbarim… “Koha” s’ka ndalim e as kthim. Me njohunitë që kemi deri sot, “Koha” konsiderohet njidimensionale ) kët konceptim me pak përpjekje mbrrijmë me e kuptue), por ” Koha” mundet me qenë edhe shumëdimensionale… ! ( në kët rast dorzohemi sepse psika e jonë nuk ka fuqi përceptimi ma tepër…). ” Koha” asht koncept, si të thuesh ” magjik”, sepse ajo transformon çdo gja, materiale e shpirtnore qoftë, jashtë vullnetin tonë. Kaq e veçantë e misterioze paraqitet ” KOHA” sa egzistojnë teori të cilat e konsiderojnë “KOHëN”, Zotin e Gjihësisë…?!
Por Koha nuk asht e vetme, ka edhe dy “motra”; Hapsinën e Materien, të cilat po ashtu gëzojnë veti që për psiken tonë mund të konsiderohen magjike. ” Tre motrat” bashkëjetojnë e egzitojnë s’bashku. Gjithësia makro, e ajo mikro, çdo gja që përceptojmë rreth nesh ( e jo rreth nesh) janë rezultat i bashkëveprimit të tyne.
* ” Hapsina” s’ka as fillim e as mbarim ( pafundësisht e madhe e pafundësisht e vogel). ” Hapsina”, ndryshe prej “Kohës”, shihet e konceptohet direkt. “Hapsina” paraqitet deri tredimensionale ( per ne e përceptueshme), por mundet me qenë edhe ma shumë se tredimensionale ( për ne e pa përceptueshme). “Hapsina” lejon kthim mbrapa dhe asht vazhdimisht në lëvizje drejt zgjanimit të sajë.
* ” Materia” ndryshe prej dy të parave, përceptohet ma mirë sepse shihet e preket, por kohët e fundit shkenca ka mbrritë në përfundim se përveç materies që në njohim ( si ma sipër tregue) egziston edhe nji lloj tjeter materie e ashtuquejtun ” materia e zezë” e cila nuk shihet e as nuk preket por kuptohet ose përceptohet vetem prej efekteve të saja…! Për ma tepër studjuesit llogarisin se sasia e kësaj lloj materie ( e zezë) e përhapun në univers mundet me qenë rreth 15 herë ma e madhe se materia që ne njohim, por… ka edha ma; mos harroni se sot po flitet edhe për “vrimat e zeza dhe energjinë e zezë ” të cilave i dedikohet ” vdekja dhe rilindja e trupave qiellorë”! Misteret janë të pafundme…, p.sh. e pashpjegueshme, edhe për shkencën, mbetet ” melodia” që vjen prej boshllekut të universit ! Në këto situata, duhet të pranojmë pa ndrojtje se ” mendja e kufizueme e sapiensit, përfaqësues i masës së gjanë të pupullsisë, ( ku baj pjesë edhe un) i nënshtrohet ” pa kushte” fakteve dhe logjikës shkencore bashkëkohore.
“Materia” egziston në ” Hapsinë” e në ” Kohë, por ajo transformohet me kalimin e kohës. ” Materia që ne njohim, prekim dhe shohim ka nji veti krejtësisht të veçantë prej ” Kohës” dhe “Hapsinës” sepse egiston në dy forma me përbamje prej të njajtës origjinë, por me cilësi të ndyshme; në formën ‘inorganike’ dhe ‘organike’. Ekzistenca dhe origjina e ” Materies” ka nda mendimin filozofik të shoqnisë njerëzore në dy grupe antagoniste: Idealistat e kuptojne dhe e shpjegojne si produkt të fuqisë madhore të Gjithësisë, pra Zotit, kurse materialistat mbrojnë tezen se “Materia” ka ekzistue gjithmonë, pafundësisht në kohë e kështu nuk ka pse të krijohej… Veçanarisht e pashpjegueshme prej filozofisë ( idealiste e materialiste) e po ashtu edhe prej shkencëtarëve bashkëkohorë mbetet shpjegimi i egzistencë “dy formëshme” të ” Materies “. Në kët pikë,, grupet antagonsite filozofike qëndrojnë të patundun në llogoret e tyne të mendimit, por,…, por, prej shumë e shumë shekujsh nuk bajnë asnji hap përpara…!
Sapiensi ndërmjet zbulimeve shkencore e ndryshimeve klimatike
Në nji pikëpamje, duhet me pranue se brezat e popullsive që jetuen e po jetojnë në shekullin e parë të mijëvjeçarit të trete ps.K. paskan qenë “fatlum”, sepse po përjetojnë zhvillime e shpikje shkencore marramendëse per sapiensin si rrezultat i të cilave asht përmirësue edhe mirëqenia e jetës. As në fantazinat ma ekstreme të shkrimtarëve futuristë nuk përshkruhen situata që sot përjetohen si krejtë normale prej ma shumë se 7.2 miliard banorëve të globit tokësor! Numëri i zbulimeve dhe i shpikjeve shkencore rritet simbas nji funksioni eksponencial, ndërsa kuptimi i këtij zhvillimi të vrullshëm shkencor që në fund të fundit lidhet ngushtësisht me konceptimin e mjedisit rrethues prej masës së gjanë të popullsisë së globit , mbetet gjithënji nji funksion linear, vertetë me koeficient rritës, por përherë e ma tepër larg prej funksionit eksponencial që paraqet rritmin e zbulimeve të reja shkencore. Ajo çka dje u dukte si anderr ose fantazi , sot mundet me qenë realitet…( Po bahen pregaditje deri për ekursione turistike ne Hanë ose…edhe në Mars…!)
Por, në nji pikpamje tjeter, përseri duhet me pranue se brezat e popullsive që jetuen e po jetojnë në shekullin e parë të mijëvjeçarit të trete ps.K. nuk paskan qenë edhe aq “fatlum” sa u tha ma sipër, sepse pikërisht fundi i dymijë vjeçarit të kaluem dhe fillimi i tremijëvjeçarit që përjetojmë po shoqnohet me përmbysje e katastrofa mjedisore të frigëshme si pasojë e ngrohjes globale me efekt direkt zhdukjen e akullnajave, dukuni paralajmëruese me skenare tragjikë…!
A ka me muejt sapiensi i zhvilluem i mijëvjeçarit të tretë ps.K. me mbijetue në situata që ofrojnë kushte jo normale për jetesë?
Askush nuk mundet me dhanë përgjigje shterruese, sepse askush nuk mundet me parashikue deri në hollësi kompleksitetin e situatave të pritëshme !
Studimet , tashma të provueme prej shkencës, na bajnë optimist në nji drejtim si dhe pesimist në nji tjeter: mbetet shpresa që jeta në globin tokësor nuk zhduket; munden me u zhdukë lloje gjallesash ( ku mundet me ba pjesë edhe sapiensi), por jeta në kuptimin e zhdukjes së materies organike, jo.
Mësim prej së kaluemës
Për me qenë në gjendje me dhanë nji përgjigje deri diku bindëse , për sa ma sipër, mund të kujtojmë s’paku dy momente të njohuna e të pranueme prej shkencës.
* Në periudhën fillestarë të ” jetës ” në globin tokësor, ku na bajmë pjesë, rreth 4 miliard vjetë ma parë kushtet mjedisore e klimatike nuk ishin si sot ( dita e nata zgjaste 6 orë, sepse toka rrotullohej katër herë ma shpejt rreth vetes, etj., etj.) Mendimi shkencor ( sot i pranueshëm) mbron teorinë se s’bashku me materjen inorganike kozmike që formoi globin tokësor gjindeshin edhe mikroorganizma organike të cilat me kalimin e kohës, në përshtatje me kushtet filluen me dhanë shejat fillestare të jetës. Supozohet se kjo tendencë zhvillimi zgjati për disa miliarda vjetë, deri sa në nji moment ( rreth 400 milion vjetë ma parë) klima ndryshoi ? ( shkaku i vertetë nuk dihet, por supozohet se mundet me pasë qenë edhe ftohja diellore). Temperaturat e ulta ekstreme e mbuluen globin tokësor me akull. Jeta e sapo fillueme prej mikroorganizmave u zhduk. Të vetmet gjallesa që i rezistuen atyne kushteve , për nji kohë ndoshta prej disa miliona vjetësh ishin mikroorganizmat të quejtuna “saprofite” ( bakterie), të cilat në kushte ekstreme mjedisi ( temperatrura shumë nën zero) mbrritën me mbijetue për nji kohë jashtëzakonisht të gjatë ( për disa miliona vjetë) nën shtresën e akullit, ngjitë me sipërfaqën shkambore të ngurtë.
Vetem mbas kalimit të nji kohe , kur toka filloi të nxehej prej proçeseve shpërthyese mbrenda sajë me pasojë shpërndamjen në atmosferë të anidridit karbonik, shtresat e të cilit si në formë ” mbulese” izoluen kalimin e nxehtësisë së vullkaneve jashtë atmosferës me pasojë rritjen e temperaturat në globin tokësor, filloi nji proçes i kundërt: akullnajat filluen të shkrihen, oqeanet të marrin formën e tyne ujore, shtresat të tokës që ishin në fundin e detit papritmas u gjinden jashtë tij dhe të tjera që ishin në sipërfaqen e tokës u mbuluen me ujë (prej efektit të vullkaneve). Pluhni vullkanor me përmbajtje prej shumë elementave minerale i shpërndamë në atmosferë dekantoi në fundin e detit tue formue nji shtresë ushqyese për mikroorganizmat që i kishin reziztue temperaturave minimale ekstreme. etj. (Sa ma sipër, për rezistencën e mikroorganizmave ndaj temperaturave minimale ekstreme, kujtojmë se prej kërkimeve shkencore të vjetëve të fundit në polet polare ku ende shtresat e akullit kanë trashësi të madhe janë zbulue mikroorganizma të cilat kishin rrezistue në mjedisin e akullt ku gjindeshin, falë nji vetije të ndryshme prej qenieve të gjalla qe na sot njohim: kundërveprimi i tyne ndaj temperaturave shumë të ulta të mjedisit ku ato ndoddheshin, ishte si të thuesh ” letargjia” e tyne, ato nuk u zhdukën sepse qëndruen në ” letargji, në fjetje”,por gjallë , tue ruejt, ashtu si ishin, vetite e tyne të maparëshme.!)
Ishte pra, rezistenca e atyne mikroorganizmave, faktori determinues për rizgjimin e zhvillimin e jetës së gjallesave në Globin Tokësor.
*Evolucioni, ky mekanizëm i pamëshirshem e i pandalshëm i “Kohës”, gradualisht me kalimin e disa dhetra miliona vjetësh ( mbas shkrimjes së akullnajave) plotësoi atmosferen me oksigjen ( pasojë e fotosintezës së qenieve të gjalla elementare të cilat kishin popullue masivisht globin tokësor), çka shtyni vrullshëm shpërthimin e jetës si dhe diversifikimin e specieve egzistuese ( tashma edhe të ndryshme ndërmjet tyne) si rezultat i përshtatjes me kushtet e habitatit të origjinës. Kjo periudhë përllogaritet të ketë qenë 370 milion vjetë ma parë.
Ngrohja e tokës, qarkullimi i shpeshtë i i ujit simbas çiklit të njohun ( uje-avull-shi) shkaktoi rritjen masive të vegjetacionit që pati për pasojë kushtet për formimin e qenieve të gjalla gjigande, Dinosaurët. ( 220 milion vjetë ma parë)
Mirpo, 65 milion vjetë ma parë Dinosaurët u zhdukën prej faqes së dheut (pasojë e kataklizmave mjedisore ), por jeta mbi globin tokësor nuk u zhduk ! Shkenca e shpjegon faktin e masipërm me mundësine e përplasjes së nji trupi qiellor me Tokën, gja që ndryshoi rrajësisht kushtet e habitatit të jetesës së Dinosaurve, por jo të atyne gjallesave që për habitat kishin tunelet nëntokësore. Në këto kushte Dinosaurët u zhdukën kurse të tjerat jo.
Prologu
Mbas të tanë këtyne arsyetimeve, përfundimisht çka mundet me ndodhë me Sapiensin? A ka me pasë fatin e Dinosaurve apo të gjallesave të tjera që mbrritën me ju përshtatë kushteve e me mbijetue?
Ma i pranueshëm mbetet supozimi se sapiensi nuk zhduket përfundimisht ( arsyetimi për nji përiudhe shumëmijë vjeçare, por jo për afate kohore që nënkuptojnë miliona vjetë), por popullsia e globit tokësor rrezikon me u zvogëlue drastikisht!
Nxemja globale, shkrimja e akullnajave , ndryshimi i rritmit të qarkullimit të ujit në atmosferë simbas çiklit të njohun po na ballafaqon me dukuni mjedisore ekstreme (temperatura të nalta të paprovueme ma parë, thatinë e stërzgjatun dhe zjarre masive, stuhi e rrëbeshe të shoqnueme me përmbytje dhe erozione) të cilat, supozohet se kanë me pasë si efekt mungesën e ujit të pishëm të shoqnuem me thamjen e tokës bujqësore ( shkretina) në pjesen ma të madhe të globit tokësor, pra shkatërrimin e bazës kryesore të jetës së sapiensit. Vendet që ndodhen në afërsi të rrethieve polare kan me pasë habitatin ma të përshtashëm për jetesë. Parashikohen lëvizje masive e të dhunëshme të popullsisve prej zonave ma të nxehta e ta thata drejt atyne me kushte normale jetese. Parashikohen skenare të cilët ndoshta nuk kanë me respektue ma moralin e sotshëm që mbizotënon në shoqninë njerëzore. Fatkeqësitë që ranë mbi popujt gjatë luftnave botnore të kalueme do të kujtohen si vuejtjet të lehta…
Shpresa e vetme mbetet shkenca, zbulimet e saj të paimagjinueme që mundet me na ofrue si ndihmë, por gjithmonë…, mbetet nji pikëpyetje: rritmi i zbulimeve shkencore a ka me muejt me përballue rritmin e shpejtë e të pamëshirshëm të ndryshimit të kushtëve klimatike që po i përjetojmë në të tana anët e globit? Mendimi shkencor bashkëkohor ngulmon në idenë se faktor ndikues për ngandalësimin e rritjes së temperaturës globale mbetet edhe ndërgjegjësimi i shoqnisë njërëzore në drejtim të mos shpërndarjes në atmosferë të anidridit karbonik ( pasojë e industrive që shfrytëzojnë energjinë e karbonit), por deri sot pak shpresë ka për marrëveshje të qëndrueshme në kët drejtim…!
Kujtojmë se brezi i jonë sot mundet vetem me “supozue” për të ardhmen, kurse brezat që kanë me qenë mbas 100 vjetëve, por ndoshta edhe shumë ma parë…?, kanë me e përjetue në kurrizin e tyne të ardhmen e pasigurtë…!
