Rritja ekonomike gjithëpërfshirëse dhe e qëndrueshme në gjashtë ekonomitë e Ballkanit Perëndimor (BB6) varet nga konkurrueshmëria më e madhe ekonomike. Megjithëse hendeku po mbyllet gradualisht, standardet e jetesës në BB6 janë shumë më të ulëta se ato të OECD dhe BE. Përshpejtimi i shkallës së konvergjencës socio-ekonomike do të kërkojë një qasje gjithëpërfshirëse dhe të orientuar drejt rritjes ndaj politikëbërjes.
Ky është përfundimi i studimit të katërt për rajonin (më parë nën titullin 'Konkurrueshmëria në Evropën Juglindore') dhe vlerëson në mënyrë gjithëpërfshirëse reformat e politikave në ekonomitë e BB6 në 15 fusha të politikave kyçe për forcimin e konkurrueshmërisë së tyre. Ai u mundëson ekonomive të BB6 të krahasojnë performancën ekonomike me homologët rajonalë, si dhe praktikat dhe standardet e mira të BE-OECD, dhe të hartojnë politika të ardhshme bazuar në prova të pasura dhe rekomandime të politikave të zbatueshme.
Shqipëria sipas studimit thuhet se ka bërë përparime të rëndësishme që nga viti 2021 Konkurrueshmëria në Evropën Juglindore: Një Perspektivë Politike (Perspektiva e Konkurrencës), duke përparuar pozitivisht në 14 nga 15 dimensionet e politikave dhe duke ngecur në një ndërmarrje shtetërore (NSH). Shqipëria përjetoi rritjet më të forta të rezultateve në fushat e politikave anti-korrupsion, bujqësisë dhe punësimit. Për më tepër, ajo është lideri rajonal në disa fusha, duke arritur rezultatin më të lartë në politikat kundër korrupsionit, arsimit dhe punësimit. Në të kundërt, Shqipëria ka pikë nën mesataren rajonale si në NSH, ashtu edhe në shkencë, teknologji dhe inovacion (IST), të cilat, pavarësisht nga një rritje e dukshme e pikëve, tregojnë hapësirë të konsiderueshme për përmirësim.
Arritjet kryesore që kanë çuar në rritjen e performancës për Shqipërinë që nga vlerësimi i fundit janë si më poshtë:
Përpjekjet për parandalimin dhe luftimin e korrupsionit janë përforcuar për shkak të një kuadri gjithëpërfshirës ligjor dhe institucional. Institucionet e Shqipërisë kundër korrupsionit kanë parë rritje të konsiderueshme si në burimet njerëzore ashtu edhe në ato financiare, duke i fuqizuar ato për të rritur aktivitetet e tyre. Ndërmjet viteve 2018 dhe 2022, Drejtoria e Përgjithshme Kundër Korrupsionit përjetoi një rritje të katërfishtë të numrit të stafit të saj dhe Inspektorati i Lartë për Deklarimin dhe Kontrollin e Pasurive dhe Konflikteve (ILDKPKI) pati një rritje prej 40% në buxhetin e tij vjetor. Për më tepër, ka pasur përparim të dukshëm në dënimin e rasteve të korrupsionit të nivelit të lartë, me numrin e sanksioneve në rritje të vazhdueshme që nga viti 2018. Masat mbrojtëse të fuqishme për pavarësinë e organizatave përkatëse kanë luajtur një rol në këtë progres.
Sektori i bujqësisë përfiton gjithnjë e më shumë nga përmirësimi i infrastrukturës rurale dhe sistemeve të informacionit, duke rritur produktivitetin e tij. Investimet e konsiderueshme në infrastrukturën e vaditjes kanë çuar në një rritje më shumë se dyfish të kapacitetit vaditës midis 2013 dhe 2023, duke arritur në 265.000 hektarë tokë të ujitur. Për më tepër, Shqipëria ka bërë përparim në krijimin e një Rrjeti të të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave (FADN), duke hapur rrugën për të vlerësuar efektivitetin e politikave bujqësore dhe duke ndihmuar në marrjen e vendimeve të informuara në lidhje me mekanizmat mbështetës për fermerët. Me një kontribut prej 18.4% të prodhimit të brendshëm bruto (PBB) dhe 35% të punësimit total – më i madhi në Ballkanin Perëndimor – sektori i bujqësisë duhet të përfitojë më tej nga këto zhvillime.
Përpjekjet për të përmirësuar efektivitetin e politikave të punësimit kanë prodhuar rezultate pozitive. Në vitin 2022, Shqipëria regjistroi shkallën më të lartë të aktivitetit (73.2%) dhe normën më të lartë të punësimit (65.0%) në Ballkanin Perëndimor, me norma që i afrohen mesatareve të Bashkimit Evropian (BE) (74.5% dhe 69.8%, respektivisht). Nismat e fundit, si krijimi i komiteteve sektoriale të aftësive dhe rishikimet e kurrikulave të programeve të arsimit dhe trajnimit profesional, kanë qenë hapa të mirë për të adresuar mospërputhjet e aftësive dhe boshllëqet në tregun e punës. Qeveria ka rritur gjithashtu përpjekjet për të rritur pjesëmarrjen e grave në tregun e punës duke zgjeruar mbulimin e kujdesit të përballueshëm për fëmijët dhe të moshuarit.
Përparimet në politikën mjedisore janë arritur përmes politikave dhe kornizave të forta legjislative. Shqipëria krenohet me emetimet më të ulëta të gazit serrë për frymë në rajon (2.7 ton ekuivalent CO 2 për frymë), me nivele më pak se një e treta e mesatareve të BE-së dhe OECD (përkatësisht 8.1 dhe 9.9 ton ekuivalent CO 2 për frymë). Janë bërë hapa të mëtejshëm në përmirësimin e kornizave të ndryshimeve klimatike për t'u përafruar me detyrimet sipas Marrëveshjes së Parisit dhe direktivave të BE-së, dhe në përcaktimin e objektivave për të zbutur emetimet e GHG.
Për të përmirësuar më tej konkurrencën e saj dhe për të rritur konvergjencën e saj ekonomike me BE-në dhe OECD-në, Shqipëria inkurajohet në:
Forcimin e qeverisjes së NSH-ve. NSH-të në Shqipëri operojnë në një mënyrë kryesisht të decentralizuar, pa një politikë pronësie të gjithë qeverisë për të profesionalizuar praktikat e pronësisë ose për të qartësuar objektivat e shtetit në lidhje me NSH-të. Për më tepër, mangësitë e rëndësishme në aranzhimet e bordit të NSH-ve rrisin rreziqet e lidhura me korrupsionin, përfshirë praninë e individëve të lidhur politikisht në bordet e NSH-ve. Rritja e subvencioneve shtetërore për NSH-të, së bashku me mungesën e pritjeve të normës së kthimit, rrezikon të shtrembërojë kushtet e barabarta.
Kapaciteti i IST-ve në Shqipëri kërkon zhvillimin dhe investimet e vazhdueshme. Investimet e përgjithshme në kërkimin dhe zhvillimin (R&D) mbeten të ulëta dhe rezultatet e kërkimit shkencor mbeten të kufizuara, me numrin e aplikimeve për patenta kombëtare në stanjacion. Shkëmbimi i njohurive dhe bashkëkrijimi gjithashtu mbeten të dobëta, veçanërisht për shkak të mungesës së stimujve për të stimuluar lidhjet midis akademisë dhe bizneseve. Mungesa e të dhënave sistematike në lidhje me IST-në pengon më tej hartimin dhe monitorimin e masave efektive të politikave.
Raporti i taksave ndaj PBB-së së Shqipërisë është 25.6%, që mbetet ndjeshëm pas mesatareve të Ballkanit Perëndimor dhe OECD-së, përkatësisht 30.4% dhe 33.6%. Nuk ka regjime tatimore të supozuara që mund të nxisin bizneset e vogla për të formalizuar operacionet e tyre. Integrimi i kontributeve të sigurimeve shoqërore (SSC) në një regjim të tillë tatimor të supozuar mund të zvogëlojë kostot e pajtueshmërisë me SSC dhe të ndihmojë punëtorët e vetëpunësuar me të ardhura të ulëta në formalizimin e statusit të tyre, duke rritur kështu të ardhurat tatimore nga SSC – të cilat janë, për sa i përket pjesës së të ardhurave tatimore totale, të dytat më të ulëta në Ballkanin Perëndimor. Për më tepër, mund t'i kushtohet vëmendje uljes së pragjeve të regjistrimit të tatimit mbi vlerën e lartë të shtuar (TVSH), pas vlerësimit të kapacitetit të administratës tatimore, pasi kjo mund të ndihmojë në zgjerimin e bazës së TVSH-së dhe rritjen e të ardhurave tatimore.
Sektori energjetik i Shqipërisë nuk është mjaftueshëm i diversifikuar, duke u mbështetur kryesisht në burimet hidrike për prodhimin e energjisë elektrike. Kjo varësi nga hidrocentralet e lë ekonominë vulnerabël ndaj mungesës së energjisë gjatë periudhave të ndryshueshmërisë hidrologjike, duke bërë të nevojshme importimin e energjisë nga burime të tjera. Shqipërisë i mungojnë gjithashtu infrastruktura dhe terminalet e brendshme të gazit, me projekte të tilla si Gazsjellësi Trans Adriatik dhe Gazsjellësi Shqipëri-Kosovë që përparojnë ngadalë. Për të rritur sigurinë e sektorit të saj energjetik, Shqipëria duhet të intensifikojë përpjekjet e saj për të çuar përpara këto projekte diversifikimi.
Ndërsa Shqipëria i ka kushtuar fonde të konsiderueshme publike ndërtimit dhe mirëmbajtjes së infrastrukturës rrugore, ky nivel investimi nuk është drejtuar drejt llojeve të tjera të transportit. Gjatë periudhës 2019-22 ekonomia akordoi vetëm 0.09% të PBB-së së saj për investimet në infrastrukturën hekurudhore – një e treta e niveleve që shihen midis vendeve të BE-së dhe OECD-së – dhe nuk ndau asnjë fond për mirëmbajtjen e infrastrukturës hekurudhore. Mbyllja e pabarazive aktuale dhe përmirësimi i infrastrukturës, veçanërisht në hekurudhë, është thelbësor për rritjen e sigurisë, rritjen e efikasitetit të eksportit dhe forcimin e iniciativave rajonale të lidhjes.
Info: Qendra e të Dhënave të Perspektivës së Konkurrueshmërisë së Ballkanit Perëndimor në https://westernbalkans-competitiveness.oecd.org/ .
