Aranit Muraçi

Kryeministri Edi Rama u shpreh sot për nismën e qeverisë, mbi reformën e strukturës së pagave, e cila do të prekë si sektorin privat ashtu edhe atë publik.

Më 1 prill, paga minimale zyrtarisht do të jetë 40 mijë lekë (të rinj) dhe brenda dy viteve sipas premtimit të qeverisë ajo do të shkojë në 45 mijë lekë. Nga ana tjetër, paga mesatare nga 45.5 mijë lekë që ishte bruto në vitin 2014, viti i parë kur raporton INSTAT të dhënat e pagave, arriti në 66 mijë lekë pas 9 vitesh në 2022-n, me një rritje të paindeksuar me inflacionin prej 45%. Aktualisht, në një kohë kur çmimet e shportës bazë janë rritur mesatarisht nga 20 deri në 40 për qind, thuajse në të gjithë sektorët pagat ose nuk janë indeksuar me të njëjtin nivel me rritjen e çmimeve, ose nuk kanë ndryshuar fare.

Në fund të vitit 2022, paga mesatare në ekonomi sipas shifrave zyrtare arriti në rreth 580 euro. Atëherë si do të rritet një e tillë, sipas premtimit të kryeministrit, në 900 euro brenda dy viteve. Pse nuk u rrit më parë dhe, nëse rritja dhe mundësitë janë reale, pse nuk rriten edhe 1 mijë euro më shumë. Me pak fjalë, si mundësohet rritja reale e pagave në ekonomie?

Pranohet gjerësisht në të gjithë spektrin politik botëror se stanjacioni i pagave është sfida kryesore ekonomike e çdo vendi.

Për të rritur pagat në kohë krize, çdo qeveri vëmendjen e orienton fillimisht drejt punëtorëve me paga të ulëta dhe të moderuara. Ngadalësimi i rritjes së pagave nuk është i pashmangshëm, në asnjë kohë. Është rezultat i drejtpërdrejtë i zgjedhjeve të politikave publike në emër të atyre me më shumë fuqi dhe pasuri që kanë penguar rritjen e pagave për shumicën dërrmuese të qytetarëve, në dekadat e fundit, nëse kemi të bëjmë me frenim të paligjshëm të rregullave që përcakton tregu. Kështu, për shkak se stanjacioni i pagave u shkaktua nga politika, ai mund të zgjidhet nga politika. Në veçanti, politikë-bërësit duhet të trajtojnë dy grupe të ndryshme politikash:

Një grup politikash që të kuptojë se çfarë e kanë frenuar rritjen e pagave dhe cilat janë faktorët agregatë që kanë çuar në papunësinë e lartë gjatë tranzicionit, apo kanë ndikuar në largimin e qytetarëve të shumtë nga vendi, duke krijuar boshllëqe aktualisht në tregun e punës, ose, identifikimin e faktorëve të tjerë që kanë nxitur financimin e ekonomisë me shpenzime të pajustifikuara, duke rritur pagat dhe shpenzimet pa asnjë produkt në disa degë të sektorit publik.

Politik-bërësit mund të ndihmojnë për të ofruar rritje të pagave përmes politikës monetare dhe buxhetore që i jep përparësi punësimit të plotë, por më parë punëdhënësit, duke përfshirë punëdhënësit më të madh, që është sektori publik: para se të ofrojë rritje page duhet të marrë ose të mbajë në punë punëtorët që i duhen tregut dhe ata që rrisin produktivitetin.

Politikat që nuk ndihmojnë në krijimin e vendeve të punës ose arritjen e punësimit të plotë përfshijnë ato që kanë të bëjnë me praktikat e biznesit, gërryerjen e standardeve të punës dhe dobësimin e institucioneve të tregut të punës që kanë reduktuar fuqinë individuale dhe kolektive të punëtorëve për të kërkuar në kohë paga më të larta, kur një e tillë ka qenë e nevojshme.

Politik-bërësit mund të ndihmojnë në rritjen e pagave duke rritur pagën minimale; përditësimi i rregullave për punën jashtë orarit; forcimi i të drejtave të punëtorëve dhe funksionimi i sindikatave; formalizimi i tregut të punës, sigurimin e aksesit të punëtorëve për pushime në rast sëmundjeje apo edhe pushimet familjare me pagesë; ngushtimi i pabarazive sociale dhe gjinore; dhënien e kontratave qeveritare vetëm për firmat që respektojnë ligjet e pagave, garantimin e shëndetit dhe të sigurisë së punëtorëve; dhe trajtimin me seriozitet të abuzimeve në vendin e punës ndaj punonjësve.

Për më tepër, në kushtet aktuale, një rritje e konsiderueshme e pagave për shumicën dërrmuese mund të ndodhë vetëm kur do të arrijmë një  papunësi shumë më të ulët se sa ajo që kemi tani. Arsyeja për këtë është e thjeshtë: punëdhënësit nuk kanë nevojë të ofrojnë rritje të konsiderueshme të pagave për të tërhequr dhe mbajtur punonjës, në një kohë kur numri i punëtorëve të gatshëm për punë është shumë më i madh se numri i vendeve të punës në dispozicion.

Vendimet më të rëndësishme të politikave ekonomike që merren me rritjen e punësimit, për vitet e ardhshme i merr zakonisht Banka Qendrore, sepse ajo përcakton shkallën dhe ritmin me të cilin rriten normat e interesit. Tregu i punës është ai që përcakton nivelin e pagave, kryesisht në bazë të sektorit ku një individ është i punësuar, eksperiencës së tij, produktivitetit dhe aftësisë së secilit.

Politik-bërësit nëse kërkojnë dhe deklarojnë nga njëra anë rritje të pagave, ndërsa nga ana tjetër, harrojnë ose heshtin për rritjen dhe luhatjet e inflacionit, rritja e pagave në këtë rast sigurisht që nuk do të ketë asnjë vlerë. Për shembull, nëse politika mburret se pagat e mësuesve janë dyfishuar në dy dekadat e fundit, rritja e pagave në fakt nuk ka asnjë vlerë, përkundrazi, fuqia blerëse ka rënë nëse supozojmë se çmimet e shportës bazë në të njëjtën periudhë janë trefishuar.

Banka e Shqipërisë më tej duhet të ndjekë një politikë monetare të favorshme për të lejuar rritjen e pagave, që të përputhet me fitimet e produktivitetit.

Për të arritur një punësim të plotë për të gjithë, do të duhet të ndërmerren politika që mund të drejtojnë individët e papunë drejt vendeve të punës, ku është nevoja ose në zonat me papunësi të lartë, si dhe në vlerësimin e aftësive për t’i siguruar çdo individi vendin dhe pagën që i takon. Sipas INSTAT, papunësia në vitin 2022 në vendin tonë ishte 11 për qind, megjithëse janë të shumtë ata që nuk punojnë por thjesht deklarojnë sigurimet shoqërore. Mjeti për arritur një punësim më të plotë, e më tej të çojë në rritjen e produktivitetit, që do të çonte në rritjen e pagave pa sforcime, është fillimisht një studim i tregut për të identifikuar sektorët ku ka papunësi dhe ku ekonomia ka mundësi rritjeje. Qeveritë zakonisht mbështesin programe punësimi, që krijojnë vende pune duke përmbushur nevojat e paplotësuara.

Një tjetër faktor është se ne përballemi me një mungesë të konsiderueshme të investimeve publike në transport, në kualifikimet për individët me aftësi dhe talent, si dhe në kërkim shkencor dhe arsim. Ndërmarrja e një programi të qëndrueshëm (për të paktën një dekadë) të investimeve publike mund të krijojë vende pune dhe të rrisë produktivitetin. Në vitet e para, ky program do të krijonte më efektivisht vende pune qoftë edhe nëse do të merrnim hua për ta financuar atë, por ndërsa i afrohemi punësimit të plotë, mund të rrisim të ardhurat për të mbuluar kostot e tij. Në këtë mënyrë politika buxhetore mund të jetë një mjet për të na lejuar të rrisim produktivitetin dhe të na sjellë më pranë punësimit të plotë dhe rritjes së pagave.

Një tjetër mjet efikas është ulja e deficitit tonë tregtar. Shqipëria nuk arriti të reduktojë defiçitin tregtar as gjatë vitit 2022. Kriza energjetike, që çoi në krizën e çmimeve, indirekt importoi krizën e çmimeve në vendin tonë. Duke qenë se më shumë se gjysmën e volumit tregtar Shqipëria e ka me vendet e BE-së, të cilat u goditën më tepër nga kriza e çmimeve, shqiptarët vuajtën pasojat. Në raportin e fundit të INSTAT, thuhet se si eksportet edhe importet u rritën, duke çuar defiçitin në 464 miliardë lekë. Mallrat që kanë ndikuar më tepër në rritjen vjetore të importeve janë lëndët djegëse, energjia elektrike, materialet e ndërtimit, metalet, ushqimet, pijet dhe duhani. Në këto kushte, nëse ekonomia do të ishte e orientuar nga prodhimi i atyre produkteve të cilat, në vend që t’i prodhonim vetë, i importojmë, do të ulej papunësia. Ulja e papunësisë dhe rritja e produktivitet nga ana tjetër do të thotë mundësi për të rritur eksportet dhe për të ulur importet, pra përmirësim i bilancit tregtar, rritje ekonomike, rritje reale të pagave.

/Liberale.al/