Goditur nga rrufeja
Ishte pranvera e vitit 1913, dita e 18 prillit, atëherë kur ajo përgatitej në teatrin e “Châtelet” në Paris për të interpretuar në Ifigjenia e Gluck-ut. Por drama që do t’i ndodhte do të ishte shumë më e rëndë se tragjedia e tragjedianit grek. Në ato momente, të dy fëmijët e saj vdiqën aksidentalisht, duke u mbytur në Senë, nga pakujdesia e gruas që kishte dalë për t’i shëtitur me karrocë. Ishte një goditje e tmerrshme rrufeje. Isadora ra në një dëshpërim të thellë. Jeta e saj artistike u ndërpre. Në atë kohë të luftës ballkanike, Raymond-i, vëllai i saj, i cili e njihte mirë Greqinë, artin grek dhe Epirin, kërkoi ta shkëpusë nga ky dëshpërim i madh dhe nga kujtimet e hidhura.
Së bashku nisin një udhëtim drejt Ballkanit. Fill pas vdekjes së fëmijëve, ajo nuk u vesh me të zeza. Megjithatë shpejt e ndjeu se jeta për të kishte marrë fund. Asgjë nuk e ngushëllonte. Të qeshurat e zërat e fëmijëve e ndiqnin ngado. Një kohë të gjatë u mbyll në studion e saj. “Fatkeqësia ime ishte shumë më e madhe se lotët, - shkruante ajo në librin me kujtime Jeta ime. - Nuk mund të qaja. Një tufë miqsh vinte tek unë duke qarë për të më ngushëlluar, por unë nuk doja të qaja. Nuk u vesha me të zeza. Përse t’i mbaja rrobat e zeza? Kam menduar gjithnjë se zija është absurde dhe e panevojshme... Kur u bëra e ndërgjegjshme për atë çfarë kishte ndodhur, po dëgjoja orkestrën që luante vajet e Orfeut, të Gluck-ut... Arrita në kriptin e krematoriumit të tmerrshëm dhe para meje pashë ata qivurë me portretet bjondë, me duart e bashkuara, të brishta si lulet. Gjithçka e tyre do të pushtohej nga flakët. Shpejt, një grusht hiri i dhimbshëm do të qëndronte aty...”
Ditë të tëra ajo qëndronte e vetme. Shëtiste buzë Senës, ndërkohë që Raymond-i e ndiqte nga larg se mos hidhej në Senë dhe mbytej. “Tani s’jam më e nevojshme për asgjë, - i thoshte ajo Rajmondit dhe miqve të saj. - “Pres vdekjen të vijë dhe të më marrë!” “U ktheva në studion time në Neuilly. Mendova t’i jepja fund dhe jetës time. Si mund të vazhdoja të jetoja pas humbjes së fëmijëve të mi? Fëmijët e shkollës së baletit që kisha ngritur, më rrethonin duke më thënë: “Isadora, ti duhet të jetosh për ne!” A nuk jemi ne fëmijët e tu?...
Raymond-i dhe Penelopa u nisën për në Shqipëri, ku do të punonin mes refugjatëve. Më bindën që të shkoja dhe unë atje....” Më së fundi, idea për t’u larguar diku, në një vend të humbur, e bindi. Fillimthi ajo kishte shkuar me të motrën Elisabeta në Milano e pastaj në Brindizi, ku ishin bashkuar me vëllain e saj të madh, Agustinin, i ardhur nga Amerika, i cili bënte çmos që ta qetësonte. Që andej, pas disa ditësh, ishin nisur për në Korfuz, ku i priste Raymondi dhe gruaja e tij, Penelopa.
“Ne morëm anijen në Brindizi dhe më pas, një mëngjes të bukur mbërritëm në Korfuz. Gjithë natyra përreth ishte e qeshur dhe përcillte një lloj lumturie, por ajo nuk mund të më ngushëllonte. Ata që më shoqëronin prej shumë ditësh e javësh kur qëndroja e ulur në kolltuk me vështrimin e humbur diku, më kishin folur për këtë natyrë të bukur. E ndjeja që koha kalonte dhe se kisha hyrë në një mjedis të errët dhe gri, ku nuk ekzistonte asnjë dëshirë për të jetuar apo lëvizur. Kur goditesh nga një dhembje e madhe, gjestet dhe fjalët humbasin. Si një Niobé i shndërruar në gur edhe unë qëndroja e palëvizur, duke pritur që vdekja të më shuante.”
Anija shkonte drejt bregut shqiptar. Isadora dhe Penelopa, shikonin me kureshtje brigjet që po afroheshin dhe ndërtesat e bardha të grupuara në dy krahët e bregut. Ishin brigje krejtësisht të gjelbërta, përveç shkëmbinjve ku përplaseshin valët e detit. - Santi Quaranta... Përse vallë e quajnë kështu? - kishte pyetur Isadora duke vështruar gjirin e vogël ku ishte dhe moli i atij vendi, me ca shtëpi të vjetra përreth.
- Për shkak të një bazilike të vjetër të quajtur bazilika e 40 shenjtorëve, - i ishte përgjigjur Penelopa.... Santi Quaranta! “Dyzet Shenjtët!” Asaj i kishte pëlqyer ky emër edhe pse dyzet shenjtë së bashku i dukeshin si shumë. Por me kalimin e kohës, s’dihet pse banorët nuk thonin më Santi, por Santa Quaranta. Kur ishin ngjitur në kodër, Isadora kishte parë jo larg nga rruga ato shtëpi të mjera me fëmijë të rreckosur që i shihnin këta udhëtarë në heshtje dhe me habi. Nga vinin? Përse kishin ardhur në atë vend që digjej e shkretohej?... Sytë e tyre ishin të trishtë, gjithë dhembje. Kurrë në jetën e saj ajo nuk kishte parë aq shumë trishtim në sytë e një fëmije. Po kështu ishin dhe fytyrat e heshtura të atyre grave refugjate, disa prej të cilave kishin ardhur me këmbë që nga Janina.
Fëmijët i tërhiqnin pas vetes, po në heshtje, pa ditur se ku shkonin, të habitura dhe me një vështrim pyetës:
- Po ju, ç’doni këtu? A nuk e shihni që njerëzit po vdesin rrugëve dhe lufta po troket?... Raymond-i shkoi përsëri në Korfuz. Ai u kërkoi karpentierëve t’i bënin një tezgjah të madh. Në kthim, në Sarandë, ai kërkoi se kush do të punonte qilima do të merrte gjithashtu një dhrahmi në ditë. Turma e të uriturve kishte vrapuar drejt tij dhe kishte krijuar një radhë të gjatë. Për modele, Raymond-i kopjoi vizatime nga vazot e lashta të antikitetit. Buzë detit gratë punonin nën ritmin e këngëve. Këto mbulesa e qilima të mrekullueshëm, ai i dërgoi në Angli, në Londër, dhe me paratë e fituara ndërtoi një furrë buke që njerëzit të kishin bukë e të mos prisnin t’u vinte nga Korfuzi. Në buzëmbrëmje, Isadora kishte vënë re afrimin e një anije që vinte, siç dukej, nga Korfuzi.
Në molin e Skelës, Raymond-i kishte sjellë një mori dëngjesh me lesh. Shumë shpejt u krijua një rresht i gjatë grash. Lajmi kishte marrë dhenë. Gratë, shumica të veshura në të zeza, qëndronin të heshtura duke fshehur padurimin e tyre dhe dramën e madhe që përjetonin. “Shumë shpejt u krijua një radhë e atyre grave të dobëta kockë e lëkurë dhe të uritura. Me paratë që fitonin, blinin misrin që qeveria greke e shiste në port. Në Sarandë unë isha dëshmitare e shumë skenave tragjike. Një ditë, një nënë ishte ulur rrëzë një peme me foshnjën e saj në krahë dhe tri-katër fëmijë të tjerë të vegjël i ngjiteshin rrotull, të urritur dhe pa mbrojtje. Shtëpia e tyre ishte djegur.
I ati dhe i vëllai i saj ishin vrarë nga turqit, bagëtinë ua kishin vjedhur, prodhimet bujqësore ua kishin shkatërruar. Ajo nënë e mjerë kishte ngelur e vetme me fëmijët që i kishin mbetur. Pikërisht për këta fatkeqë Raymond-i shpërndante thasë me patate. Në kampin buzë detit ne ktheheshim të dërmuar nga lodhja. Por një lumturi e habitshme më depërtonte gjithë qënien. Fëmijët e mi kishin ikur njëherë e përgjithmonë, por tashmë kishte të tjerë fëmijë që vuanin dhe kishin uri. A nuk duhej të jetoja për ta?” Shpesh, kur dallgët rrihnin shkëmbinjtë e tërhiqeshin pas me shkumë, vështrimi i saj kapte horizontin dhe në thellësi të tij ajo përfytyronte skenën ku binin dritat e ku ajo niste të vallëzonte. Në Trocadero të Parisit ajo kishte luajtur Marshin funebër të Shopenit. Sa shumë e kishte pushtuar ai marsh tragjik.
Atëherë ajo banonte në Neilly, një lagje e qetë parisiane, rrethuar gjithnjë nga miqtë e saj. Gabriele d’Anunzio drithërohej nga ajo bukuri magjiplote. Asnjëherë nuk deshi që ta filmonin, pasi siç thoshte ajo, në këtë mënyrë, pa u regjistruar në celuloid, dansi i saj do të mbetej si një mit, një legjendë. Kështu do të mbetej ajo kur kërcente Marsejezën apo Polonezen, (La Polonaise) e Shopenit. Ato kohë, Isadora ishte bërë nga balerinat më të famshme të Europës. Por ky kthim i dytë drejt Ballkanit ishte një kthim i trishtë, i zi, i dhimbshëm. “Gjithë natyra ishte e qeshur, por unë s’gjeja dot asnjë ngushëllim...” Muajt e qëndrimit në jugun shqiptar ishin padyshim të mbushura me ngjarje. “Kur shëndeti im u përmirësua dhe forcat më erdhën përsëri, jeta mes refugjatëve m’u bë e pamundur. Ka një diferencë të madhe midis jetës së një artisti dhe jetës së një shenjti. Jeta e artistit po zgjohej tek unë. Ndjeja se ishte e pamundur që me mjetet e mia të përballoja atë dallgë mjerimi që kishte pushtuar refugjatët shqiptarë... Një ditë ndjeva se duhej ta lija këtë vend dhe t’i braktisja ato male, ato shkëmbinj të mëdhenj dhe stuhira.”
Kujtimet e saj dëshmojnë për një episod prekës. Një mëngjes, siç dilte zakonisht duke zbritur nga brinja malore ku kishin vendosur tendën e tyre, Isadora shkoi buzë detit dhe nxori gërshërët për të prerë gërshetin e saj të gjatë. I priste me një ndjesi faji por dhe me shumë dëshirë, ndoshta sepse kështu ndjente të shkëputej nga një kohë, duke kaluar në një gjendje tjetër shpirtërore. Ndoshta kjo ishte shenjë e mpiksjes së plagëve, ku zemra e artistes kërkonte të fillonte diçka të re. Flokët që ranë ajo i mblodhi dhe i hodhi mbi det. “Në Santa Quaranta nuk kishte ndonjë vend ku të kujdesesha për flokët dhe atje, për herë të parë unë i preva vetë. I hodha në det...”
Anija që erdhi në Sarandë e çoi atë në Trieste. Disa ditë i kaloi buzë liqenit të Gjenevës e më pas me tren u nis për në Paris. Miqtë dhe artistët e shumtë që e rrethuan me dashuri, për herë të parë dëgjonin për Shqipërinë dhe shkatërrimet e mëdha të luftës ballkanike. Ushtritë e Europës dhe të fqinjëve e kishin kthyer Shqipërinë në një fushë beteje. Për ditë të tëra ato imazhe të brigjeve shkëmbore nuk i ishin shqitur nga sytë. Pas kthimit nga Saranda do të fillonte periudha e dytë e karierës së saj artistike. Turne të panumurta në teatro të ndryshme të botës, madje gjer në teatrot e vendit të Sovjetëve dhe dashuria për poetin e ri Esenin.
Gjithnjë në skenë, me këmbët e saj të zhveshura e të kolme, duke kërcyer e shoqëruar nga muzika e kompozitorëve më të mëdhenj si Brahms, Mendelson, Gluck, Listz, Berlioz apo Wagner. Kjo ishte Isadora Duncan, balerina e famshme franceze e fillimit të këtij shekulli, e cila kishte kaluar një jetë plot ngjarje, lavdi, dashuri, dhimbje e tragjedi. Ishte ajo që dashuronte me aq pasion regjisorin Gordon Graig, Pierre Singer, Walter Rumuel, aktorin Oskar Beregi, dhe poetin Sergei Esenin, një nga dashuritë më të zjarrta të saj; ajo ishte mikesha e skulptorëve Rodin e Bourdelle, të cilët e vizatuan me aq admirim apo e piktorit Van Dongen, e fotografit amerikan Steiche dhe e shumë artistëve të tjerë të asaj epoke. Të gjithë e adhuronin atë balerinë aq bujare, delikate e pasionante.
*Shkëputur nga libri “Bohemë anglosaksonë në Paris”, i autorit Luan Rama, botuar në vitin 2020 nga shtëpia botuese UETPRESS
