Vladimir Myrtezai
Pas një kalvari vizitash mjekësore në Çezena vendosa të ndërroj ajër për të kapërcyer disi një lloj psikoze kontrolli, që më kish kapluar nën urdhrat të frikshëm të atyre që dinë të shohin imët përtej pamjes së jashtme të njeriut, me njëmijë e një analiza, pikërisht mjekët.
Nuk e di, por për shkak të asaj që kam lexuar, më është dukur se mjekët janë mbikëqyrësit dhe mbrojtësit e njerëzve, sepse kanë një lloj çmobilizimi herë praktik e herë indiferent ndaj gjërave. Ata e dinë shumë mirë se çfarë ndodh pas çdo pamjeje apo dekori njerëzor. Si të tillë, herë janë shumë skrupulozë në zgjedhje miqësish, herë janë disi inferiorë e të papërmbushur në këtë pjesë jetike.
Vendosa të shkoj në Firence për të takuar një mik të hershëm, që kisha shumë vite pa e parë e ndierë nga afër. Po kërkoja një lloj shpërqendrimi, gjë që e bëj shpesh, një lloj oksigjenimi në radhë të gjendjeve që shtrëngojnë njeriun. Nga ana tjetër, këto gjendje sikur na çmontojnë nga melankolia parazitare në pritje gjërash që kanë të bëjnë me ekzistencën, e që nuk të japin asnjë kënaqësi të zhdrejtë për ta tejhedhur kohën e kujdesshme drejt një tjetër ajri, ku dhe harrohesh e jeton sërish si në ditën të parë të vrullit tënd më të mirë. Po e kërkoja si me ngut që të mos kthehesha në shtëpinë ku jam i mikpritur, diku afër Riminit, që të hyja në një arrati si në kohë të parë, dhe për një gjë të tillë do të më duhej një miqësi e largët, si për të më shkundur nga harresa.
Mora një tren të shpejtë dhe pas dy ndërrimesh arrita në stacionin tim në Firence. Kisha një ndjesi si në filma, ose si në të ritë e mi, pasi gjendje të tilla, kur ndërroja ambient, më detyronin të isha sy e veshë për të regjistruar gjithçka si në puthjen e parë.
Zbrita duke tërhequr një çantë dhe nga larg dallova se po më priste miku im i hershëm, Fred Ivanaj, i riu. Nuk kish ndryshuar, po ai, i gjatë e madhosh, me një gëzim të përhershëm në fytyrë, një lloj entuziazmi si i ngjitur për vite me radhë, si i pandryshueshëm.
Janë disa karaktere që e ke të vështirë t’ua dallosh hallin, ngaqë nuk të lejojnë, dhe kështu ata të diktojnë një pozitivitet që nuk e zbulon dot se çfarë fshihet pas tij. Hapi krahët e stërmëdhenj dhe më thirri në dialekt që nga larg: – Hej, Bep, ku je! – Ishte një lloj nofke e huazuar nga personazhe vulgu kohësh të hershme nga trevat e veriut. U përqafuam dhe më pas më tha se do të lëviznim në këmbë, sepse edhe shtëpinë e kishte mu në qendër, në zonën më të rrahur nga turistët.
Pa më pyetur gjatë nisi të më shpjegonte Firencen me një kënaqësi të jashtëzakonshme, sikur po e zhvishte e po i hiqte lëkurën një të panjohuri që kish humbur në një qytet arti. E bënte mirë këtë pjesë, si një prirje e tij e hershme dhe e një grupi të vogël rreth tij shumë vite më parë në lice, të cilët ishin të obseduar marrëzisht pas periudhës së artit modern, dhe e gjithë ajo fashë jete u udhëhoq si kalvar dallues ndër të gjithë ata që aspironin art dhe prishnin rregullin e një fidanishteje që ruhej nga sistemi dhe shoqëria e asaj kohe.
Të rebeluarit më të dukshëm, për çudi, ishin shtatlartë, dhe në një shoqëri të mbyllur, parë në distancë tani, ishin një lloj avangarde në përzgjedhje, shije dhe ide. Ishte Ivanaj, Agron Bregu /Goshi, Poli e të ngjashëm në shkurtime emrash, me artistë të njohur të artit modern, dhe diçka më pas u duk Ed Rama për lartësinë, por edhe për një lloj digresioni shpirtëror, të ngjashëm me lëvizjet e avangardës. Të gjithë këta shiheshin si zgjatime të çrregullta, dalë jashtë turmës, për të ndryshuar, ose, e thënë ndryshe, në rastin e Ramës, si një njeri që kërkonte formën dhe kallëpin e duhur për të realizuar energjitë e tij të bollshme e të cytura ngulët, që dukeshin si të pamundura e konfliktuale.
Të gjithë morën drejtime nga më të pabesueshmet, por, në thelb, si një rekapitullim karakteri dhe prirjeje. Si për çudi, Goshi u rizhyt në një lloj largësie të pazakontë qëndrimesh, si një distancë që sa vinte dhe e bënte edhe më të pakomunikueshëm, gati-gati në një harbim shndërrues, që nuk kuptohej ku fillonte vepra e ku mbaronte profili i tij transgresiv, i papërkthyeshëm në regjistra perceptiv të thjeshtë.
Poli, – shkurtim i emrit Polikron – iu dha një shtrirjeje të ngulët drejt një smeraldi ngjyrash, gjë që e bënte pikturën e tij të përputhur me një melankoli të përsëritur të Gauguin-it apo Cezann-it.
Kurse Fred Ivanaj pati një prirje të shthurur drite me shkas ekspresionistët, deri në shpërndarjen e së bardhës si një element i superpozuar dhe energjik mbi stilin e tij. Më pas, në një prirje të dallgëzuar ndaj fotografisë së filmit dhe sidomos ndaj poezisë ekzistenciale, që e citonte herë pas here – sikur hante mëngjesin dhe atashohej në një identifikim të përsëritur poetësh të mirë. Rama, disi më i zhvendosur në miqësi të shthurura, pa kriter e kufij moshe, gllabëronte materiale, ngjarje e protagonizëm në një hap të papërmbajtur e të dukshëm.
Teksa shëtisja nëpër Firence më atashoheshin në radhë histori të tilla të zmadhuara nga pasioni i asaj kohe e të zvogëluara tashmë në një botë të lirë gjigantësh, që ndiheshin të imituar nga qindra prirje dhe zgjime talentesh, që koha i ndërsjell çuditshëm në fate të shpërndarë, krejt të ndryshëm e të pangjashëm.
Ivanaj fliste ende për histori të vendit, ku ndihej si i rilindur bashkë me Boccaccion, Petrarca-n dhe Dante-n, sikur donte të më thoshte se kufijtë janë imagjinarë e të ëndërrueshëm; sepse jeta e mësoi të rritej e të jetonte nën hije gjigantësh, jo si i shpëtuar në tejkalim, por si një pasqyrim e të jetuarit ëmbël sipas ëndrrës së zgjedhur.
Sikur kish rënë dakord se nën hije të mëdha arti pasuron veten dhe jetën e të tjerëve. Njëra nga vajzat e tij Elena studionte arte, ndërsa tjetra Irene diçka që kish të bënte me shkencat politike e marrëdhëniet me publikun. Ai tashmë ishte pjesë e një rrjedhë të ujdisur me fatin dhe me kujdesin për të ndihmuar përreth me sa mundej, për shkaqe krejt njerëzore. Vazhdonte të ndalonte nëpër qytet pa pushuar, nëpër kënde e kthesa, të gjitha të mbarsura me histori, dhe i shpjegonte një e nga një në një zhveshje të pamëshirë, si për të ripohuar e për t’u hakmarrë për një histori të madhe ndaj gjërave magjike e të vogla, që i dukej historia jonë e atëhershme, si projeksion në një mbyllje asfiksuese.
Para ndryshimeve të viteve nëntëdhjetë, diku mes 1985-89, Ivanaj pati një pikë të lartësuar, një lloj derdhjeje me pasion nën kthesa e trysni nga ato të paharrueshmet, që bëjnë boshtin e njeriut. U duk se jeta i dha prova të rënda, të çekuilibruara mes pasionit dhe pengesës reale, gjë që ai e kaloi mbase duke qeshur e duke mos e treguar as dhimbjen, as inatin, as pritjen apo revanshin. Thjesht një pengesë e detyrueshme, që nuk i ngjante një halli dramatik, por diçkaje që kalonte nga sipër realitetit, që mund të shkruhej e të bëhej film, a kushedi çfarë sublimimi tjetër. Është fjala për një natyrë që nuk lexohej në dramë, por në një entuziazëm të superpozuar, si diçka që humb peshën e firos së mjaftueshme për t’u rrëfyer si hall.
Vijonte me shpjegimet e tij të detajuara mbi artin e fiorentinëve, me një pasion që nuk njihte mërzi. Shëtitëm rreth dy-tri orë nëpër qytet e më pas më tha se do të darkojmë jashtë, pasi e shoqja ishte nisur drejt Romës për punë. Shkuam në një restorant peshku. Porositëm verë të mirë dhe patëm ndjesinë që mund të fillonim të sillnim gjithë botën në tavolinë. Dhe ashtu ndodhi, pasi ajo darkë kishte në thelb një mungesë të madhe dashurish e sekretesh rinore, që duheshin përzierë e folur si një mall i pashmangshëm. Rrugët për te restoranti ishin plot me të rinj dhe njerëz të ndryshëm, gjë që e bënte atë qytet të shumërrahur nga uritë udhëtuese; plot jetë e surpriza nga më të këndshmet.
Fred Ivanaj ishte po ai, në mos më i freskët në gjallërinë për t’u përfshirë e qenë i dobishëm dhe i gatshëm për të rejat që nuk i kishim ndarë për shumë kohë. Në fakt, kish një aftësi të rrallë treguese, ajo që njihet si rrëfim filmik, diçka përmes fjalës, gjestit dhe udhëtimit të heshtur me bashkëbiseduesin, ku të lejonte një gjendje interaktive, sikur mbushje boshllëkun e munguar të fjalës, pasi shqipja përzihej me gjuhë të tjera udhëtuese, gjë që e bënte bisedën më të shkartisur e spontane. Dukej sikur gjatë gjithë kohës plotësonim pauzat e një fjalie të përbashkët, që në fakt nuk ishte gjë tjetër veç mallit – sy e veshë për gjithçka kishim kaluar. Në tavolinat fqinje ndiemë se kishim disa spanjollë e francezë, diku tjetër disa rusë të përzier e në shërbim. Ndjeva se kishte edhe shqiptarë që shërbenin, sepse folën shqip disa herë.
Mu përballë meje një tavolinë katërshe disi e çuditshme për nga mënyra se si ishin veshur dhe se si qeshnin e hidheshin zhurmshëm në bisedat e tyre. Shkak qe një vajzë e re që në shkëlqim të parë i derdheshin sytë e më pas buzët, e thërrisnin disi në një arome tingulli në gjuhë frënge e më pas një lloj shpengimi që nuk e vëreje tek të tjerët në atë sallë. Ishte i vetmi element human që dukej se ishte krejt jashtë dhe e dehur nga dashuria; sillej sikur kish lindur duke qeshur në shpërthime të njëpasnjëshme e të pandashme; një volitje domino me një kantilenë ulje-ngritjesh që të merrte vëmendjen.
S’kisha parë një lumturi aq të shpallur, sikur i derdhej ne trup e në flokë e në çdo detaj që e rrethonte. Mbresëlënëse, një gjë që të ndryshonte humorin, thjesht nga larg, si një zë krejt veç. Sa mirë, thashë me veten: një botë gazmore, jo më orare ilaçesh, këshilla për përmbajtje, rreziqe e ku e di unë se çfarë, gjëra që të errësonin kur i dëgjoje. Më në fund një gjë për t’u harruar me gjithsej, që ta merr mendjen si me sfungjer e ta barit në livadhe të pashkelura lumturish.
Ishte pak vonë. U ngritëm nga darka dhe dolëm. Ndihesha pa gjumë. I kërkova Ivanajt që të shkonim nga studioja e tij, pasi kisha nevojë për një tjetër aleancë, që ta afroja këtë mbrëmje miqsh me gjëra dhe me kuriozitetin se si kish evoluar apo ndryshuar miku im. Ishte një qoshk simpatik nën një arkitekturë të vjetër, me disa ndarje të sajuara e portative, që dijnë t’i rregullojnë aq mirë piktorët. Hapëm sërish një shishe verë dhe folëm gjatë mbi çka kish ndodhur me një brez që, me thënë të drejtën, m’u duk i gjithi i mërguar në mundësitë e tyre të gjallimit. Mbaruam diku në mesnatë. Unë u ngjita në hotel, Ivanaj për në shtëpinë e tij, që ishte shumë pranë hotelit. Atmosfera e kshnellave sa vinte e po e forconte praninë e saj në qytet, nën një ndriçim që si për çudi ishte jo melankolik, por në një prerje të qartë gjërash të gëzuara, që sikur i jepte një vello hareje Firences; një atmosferë tipike nëpër qytete të tillë, ku dekorimi nuk se ka shumë fuqinë e magjisë, sepse vende të tilla jetojnë nën një ogur të stërzmadhuar zërash që vijnë nga përtej historisë.
M’u duk se më kish zënë gjumi kur ndjeva trokitje në derë. E hapa dhe m’u faneps figura e stërzgjatur e në merak të ngutur e Fred Ivanajt. Nuk po fliste. E pashë të trullosur, në panik. – A shkojmë në studio? – më tha. – Po, – ia ktheva. U bëra gati dhe dolëm sërish në rrugicat e ngushta të Firences së vjetër.
– Dëgjo, – më tha – nuk di ç’të bëj! A të kujtohet ajo vajza në restorant? – Po, i thashë, ajo francezja biondja. – Me sa duket ka braktisur miqtë dhe të dashurin, dhe po më kërkon ta strehoj. I kishte rënë numrit të telefonit të studios, pa e ditur se jam unë, dhe më kërkoi ta strehoj diku deri në mëngjes.
M’u duk sikur ishim kthyer tridhjetë vjet më përë, ku Fredi ngjante në alarm për të kuruar shpirtra që kishin humbur udhën. E njëjta lëkurë, e njëjta vëmendje për të qenë në emergjencë ndjenjash e për të kuruar shpirtra të hedhur e anarkikë, apo dashuri të pastra, siç i quante ai. Komunikonte frëngjisht dhe pak anglisht me të.
Nga një skaj i lumturisë së depozituar, vajza spanjolle ishte shndërruar në një ndalesë mavi e të tej mbushur me lot, e fyer e në refuzim; e mbarsur me idenë se i dashuri i saj e kishte aksidentuar, me sa dukej, e nuk mund ta kuptonte përmasën apo zjarrin e ndezur tashmë në dashurinë e saj. Me gjasë jetonte në provokime të njëpasnjëshme dilemash që kapin të tilla ndjeshmëri, që e bëjnë botën të pasigurt, të ri projektuar keq e të personalizuar shumë pranë vetes. Në fakt, ishte më tërheqëse kur qante sesa kur ishte cit me lumturi. Kishte një ngjyrë të grurtë e të përzier nga nata dhe reflekset e mureve në ngjyrë tjegulle, saqë të kujtonte pikturat e rralla të Giotto-s. U fantaksa, ngaqë po më tërhiqte edhe më shumë e aksidentuar dhe e murrëtyer në lot. Në ngashërimet e saj në tik të lartë e me pauza nuk pranonte as edhe të ngushëllohej, pale të merrte këshilla. Ivanaj iu afrua butë, në një harkore që prirej të përshtatej me gjatësinë e saj; një përkulje që ruante një pozicion intim, sa dukej sikur po e puthte. Po i thoshte se dashuria është njëlloj si xhelozia, veçse ajo e saja nuk ishte e thatë apo e errët, as e padepërtueshme, por e ujshme dhe në lot; e pakapshme. Dëgjova se quhej Vivién. Qenë minuta fantastike në një hepim të përkulur shërbyes, duke e dashtë edhe më shumë, pa harruar zonat e humorit dhe batutat kulturore, gjë që ia zbuti hallin. I flsinim çlirët e pa teklif, si ekspertë zemrash. Vura re se Vivién për pak çaste e harroi edhe atë tik ndarës që ia copëzonte fjalitë gjatë kohës që qante, qeshte dhe fliste. M’u ringjall edhe një herë thelbi i Fredit në një përkorje deri në përkushtim total mbi atë materie të shthurur nga konfliktet dashurore.
Arritëm ta qetësonim dhe dalëngadalë iu ngrit në sy një perde e re, me siguri e një mashtabi dashës, ku dy burra nga njëqind kile donin të sillnin në shina emocionet e trazuara të një çupërline të rënë në dashuri. Dukej sikur kishim pranë një pre të rrallë, sepse kishte kohë që në lëkurën tonë nuk ishte shfaqur aq pranë një konflikt djegës e sfidues, siç ishin ndjenjat e asaj francezeje, që me sa duket kishte rënë kokë e këmbë brenda dhe po rregullonte pushtetet e saj në limitet e pranimit, ngaqë i dashuri nuk kapte dot hapin e saj.
Një natë me dritëhije të therura zemrash e dashurish të paprovuara mes udhëtarësh të panjohur, ku më i përfshiri në kurim ishte Ivanaj, si shumë vite më parë në të njëjtin atdhe, me të njëjtin pasion dhe me të njëjtën kauzë të fituar. Vura re se Vivién u projektua në të si në tokën e saj, e përngjitur si në shpëtimin e vetëm. Lot dhe rrëfime të dashura mbi gjënë më të panjohur e më të pazgjidhshme: shpjegimin e ndjenjave. Si e tillë më ngjau se u përthye e bindur, se bota ishte mbushur me margaritarë të tillë apo kufij të dukshëm e të padukshëm sentimentesh që dinin të përkrahnin atë çfarë ndieje, duke ta shkërmoqur me fjalë. Këtë e bëri Fred Ivanaj, një dashnor stili në pasion të lartë, si dikur, ku filli i kashtës ndizej në ajër e bëhej histori e madhe dashurie. U ndriçua befas si një skulpturë muzeale; u kthye në rol duke iu lutur një dashurie të re, që të mos aksidentohej; të ndihej e lexuar, e plotësuar, duke i mbushur mendjen se ajo po dashuronte përmes xhelozisë, përkundër si e njëjta ndjenjë, si i njëjti zjarr.
E doja Ivanajn ngaqë e linte grupin e ëndërrimtarëve disa hapa pas, me forcën për të dashur të ngjashmit, të djegurit në dashni të parë, si i vetëpërsëritur në një histori të rikthyer këtu e tridhjetë vjet më parë. Ky është Fred Ivanaj, me disa vite në kurriz, i zhvendosur natyrshëm nën një dekor dritëhijesh fiorentine, duke dalluar dihatjet e jetës, si në një vepër të përputhur e të pashmangshme; duke e vijuar jetën nën myshkun e pikturës dhe humnerën e dashurisë.
Kisha shkelur në vendin e dashurive të mëdha, në vendin e mistertë të shumë rrëfenjave me eros; në atë vend ku u shkrua Dekameroni, ku piktura u shndërrua në një melodi epike; ku u krijuan legjenda dhe një mori e përsëritur në volum e historisë së artit. Është ai vend ku qëndrojnë ëndërrimtarët, sfiduesit e formës më të lartë të të qenit në shije dhe pjacë, në zemrën e korrenteve të artit të shkruar dhe shenjave të tjera të humusit njerëzor. Kjo është Firencja, aty ku takohen dhe ndahen dashuritë./Gazeta Liberale
