Aranit Muraçi
Veç bujqësisë edhe industria e turizmit është veçanërisht e prirur për punësimin informal, çka e ekspozojnë vendin tonë drejt normave më të larta të informalitetit në Europë
Të ashtuquajturit punëtorë 'rastësor' janë të rrezikuar për shkak të mungesës së mbrojtjes sociale dhe ligjore. Ndërsa shkalla e punësimit informal në Evropë është më e ulët se mesatarja globale, ajo mbetet ende e lartë në një numër të caktuar vendesh, përfshirë Shqipërinë ku informaliteti është më i lartë se të gjitha vendet e rajonit.
Punësimi joformal, i njohur ndryshe si puna pa kontratë, mbrojtje ligjore ose sigurime shoqërore, mbetet i përhapur në mbarë botën. Sipas vlerësimeve të vitit 2023 nga Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO), 58% e fuqisë punëtore globale punon në informalitet. Por nëse do të përjashtoheshin punëtorët e sektorit bujqësisë, shifra zbret në 50%.
Në Europë dhe Azinë Qendrore, punësimi informal përbënte deri vonë 1 në 5 punëtorë. Megjithëse shkalla e një punësimi të tillë është më e ulët në vendet e BE-së krahasuar me rajonet e tjera. Një numër i konsiderueshëm punëtorësh në të gjithë Europën ende marrin pjesë në ekonominë e rastësishme ose me kontratë zero-orëshe.
Sipas të dhënave të ILO-s për vitin 2023 ose shifrave më të fundit të disponueshme, Hungaria dhe Polonia kishin normat më të larta të punësimit informal midis vendeve të BE-së, përkatësisht 17.8% dhe 9.8%. Nga ana tjetër ekonomia informale është shumë më pak e përhapur në shtetet e tjera anëtare të BE-së, me normat e punësimit informal që bien nën 2% në një të tretën e vendeve të BE-së.
Malta shënoi shkallën më të ulët të punësimit informal me 0.7%, e ndjekur nga Sllovenia me 1%, kurse Belgjika dhe Bullgaria me 1.3%.
Megjithatë, kur merret parasysh Shoqata e Tregtisë së Lirë (EFTA), vendet kandidate për në BE dhe vendet kandidate potenciale, ku bën pjesë Shqipëria, situata ndryshon ndjeshëm. Gjeorgjia dhe Moldavia dalin si vende të jashtme me norma joformale punësimi prej 56% dhe 52%, respektivisht.
Pse punësimi informal është kaq i lartë në Turqi?
Përtej këtyre dallimeve, Turqia regjistroi shkallën më të lartë të punësimit informal midis këtyre vendeve, me 27.3%. Pjesa e lartë e punësimit në bujqësi në Turqi është një faktor kyç që kontribuon në rritjen e shkallës së punësimit informal të vendit, sipas profesorit Aziz Çelik të Universitetit të Kocaelit.
Ndërsa punësimi në bujqësi është mesatarisht rreth 4% në vendet evropiane, ai është afërsisht 15% në Turqi”, vuri në dukje profesori.
Ai theksoi se puna e rastësishme në Turqi është veçanërisht e shfrenuar brenda sektorit bujqësor, ku 81% e punësimit është informal, krahasuar me 17% në sektorët jo-bujqësorë. “Një arsye tjetër është se shkalla e punësimit informal është më e lartë tek femrat sesa tek meshkujt. Ndërsa kjo normë është 23 për qind për meshkujt, rritet në 32 për qind për femrat”, shtoi Prof. Çelik.
Meqenëse përqindja e punësimit në bujqësi ka ardhur duke u ulur vitet e fundit, shkalla e përgjithshme e punësimit informal në Turqi ka qenë gjithashtu në rënie, nga pak mbi 50% në 2004, siç raportohet nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore të Turqisë.
Çelik gjithashtu vuri në dukje faktorët institucionalë dhe ligjorë si kontribues të rëndësishëm në vazhdimësinë e punësimit informal në Turqi. Ai theksoi se efektiviteti i masave për të luftuar punësimin e paregjistruar luan një rol vendimtar.
Megjithatë, në Turqi, amnistitë e shpeshta të taksave dhe primeve të sigurimit (ristrukturimet) dhe mungesa e inspektimeve të rrepta kanë lejuar që punësimi imformal ose i paregjisteuat të mbetet i lartë.
Punësimi joformal është veçanërisht i lartë në mesin e vendeve kandidate dhe potenciale kandidate për në BE, ku bën pjesë edhe Shqipëri. Në vendin tonë bujqësia zë reeth 36 për qind të punësimit ndaj edhe pse mungojnë të dhënat kuptohet që Shqipëria ka një përqindje informaliteti shumë më të lartë se Turqia dhe vendet e tjera të rajonit. E ngjashme me Turqinë teksa ekonomia jonë bazohet në sektorë si bujqësia dhe turizmi, informaliteti sipas matjeve të FMN-së dhe OKB-së shkon nga 50 deri në 60 për qind.
Britania e Madhe me informalitetin më të lartë të ekonomive më të mëdha të Evropës
Është e habitshme që punësimi informal është më i përhapur në MB krahasuar me disa vende të tjera europiane. Ndër pesë ekonomitë kryesore të Evropës, Britania e Madhe kishte shkallën më të lartë të punësimit informal me 6.5%, e ndjekur nga Italia me 3.8% dhe Franca me 3.6%. Në të kundërt, shkalla e punësimit informal ishte 2.6% në Spanjë dhe 2.5% në Gjermani.
Arsyet e pabarazive: Normat shoqërore dhe legjislacioni
Normat sociale, traditat dhe legjislacioni janë faktorë kyç që kontribuojnë në pabarazitë në punësimin informal në të gjithë Evropën, sipas profesorit Mihails Hazans nga Universiteti i Letonisë, i cili ka hulumtuar gjerësisht punën informale në të gjithë kontinentin. Për shembull, në Poloni, prevalenca e ndërmarrjeve të vogla, të cilat shpesh mbështeten te punëtorët informalë, mund të shpjegojë pjesërisht normat më të larta të punësimit informal.
Edhe përbërja sektoriale e punësimit luan një rol të rëndësishëm. Hazans theksoi se punësimi informal priret të jetë më i lartë në vendet ku sektorët e hotelerisë dhe ndërtimit përfaqësojnë një pjesë më të madhe të punësimit total. Këto industri janë veçanërisht të prirura ndaj informalitetit për shkak të natyrës së punës së tyre dhe lehtësisë me të cilën mund të integrohet puna informale.
Lidhur me shkallën më të lartë të punësimit informal në MB, Mihails Hazans vuri në dukje se "nuk kërkohet një kontratë me shkrim në MB", gjë që mund të kontribuojë në përhapjen e punësimit informal. Ai gjithashtu vuri në dukje se ekonomia e koncerteve mund të luajë një rol të rëndësishëm në ndikimin e këtyre normave më të larta, pasi koncerteve dhe eventeve shpesh iu mungojnë kontratat dhe mbrojtjet formale.
Bazuar në të dhënat e Anketës Sociale Evropiane, profesori Hazans zbuloi se shkalla e punësimit informal në MB është në fakt më e lartë se vlerësimi i ILO-s. Në vitin 2018, shkalla informale e punësimit në MB ishte 8.5%. Kjo normë u rrit në 13.3% midis mesit të 2021 dhe 2022, përpara se të binte në 8.9% në 2023.
Në llogaritjet e tij, një trend i ngjashëm u vërejt në Irlandë, ku shkalla e punësimit informal ishte 12.6% në 2018, dukshëm më e lartë se 1.8% e raportuar nga ILO. Për Portugalinë me vlerësimin e Hazans shifra shkon në 9.3%, krahasuar me shifrën e ILO prej 4.6%.
Hazans identifikoi norma më të ulëta të punësimit informal për Hungarinë dhe Poloninë sesa ato të raportuara nga ILO.
Në ekonomitë informale, të njohura edhe si ekonomi të nëndheshme ose në hije, punëtorëve u mungon mbrojtja sociale dhe ligjore, duke i lënë ata para çdo rreziku të mundshëm. Për më tepër, rreziku i varfërisë familjare rritet me shkallën e informalitetit brenda një familjeje.
