Viktor Canosinaj
“Me gjasë, dikush kishte shpifur kundër Jozef K., sepse një mëngjes atë e arrestuan, megjithëse s’kishte bërë gjë.” Kështu fillon një nga veprat letrare më të mëdha të shekullit XX, e lexuar kudo në botë, “Procesi” i Kafkës. Për të gjithë ata që kanë jetuar nën diktatura kjo fjali përmbledhëse nuk përbën asgjë të re, ndonëse vepra fillon dhe mbyllet pa asnjë lloj konteksti, sikur të ishte një ëndërr e gjatë apo një realitet skizofrenik i një njeriu të sëmurë që përndiqet. Cili është thelbi i suksesit dhe gjithëkohësisë së këtij romani përveçse mungesës së përgjithshme të kontekstit hisorik, shoqëror, kultural dhe ideologjik?
Sipas dëshmisë së Brodit, romani u përfundua në vitin 1920, kohë kur po betonizohej diktatura sovjetike. A kishte Kafka informacion për ato që po ndodhnin në Bashkimin Sovjetik? Me sa duket jo, por edhe pse veprës i mungon konteksti ideologjik, një lexues që ka jetuar epokën sovjetike do të ndihej tepër i familjarizuar me një roman të tillë. Në shumë kujtime shkrimtarësh dhe artistësh, politikanësh dhe ushtarakësh sovjetikë të viteve ’30 vihet në dukje rrethana shkatërruese se si ata rrinin gati, në pritje që të vinin t’i arrestonin. Kur Solzhenicini botoi “Një ditë në jetën e Ivan Denisoviçit” dhe Hrushovi e lexoi atë, ai u shpreh: “E shpëlarë. Realiteti ishte dhjetë herë më i zi”.
Kushdo, në çdo kohë dhe në çdo vend të botës, mund t’i vendosë “Procesit” një kontekst gjeografik, kohor apo ideologjik dhe të ndihet tepër familjar me të. Kjo është arsyeja pse në Shqipërinë e kohës së komunizmit “Procesi” ishte ndër librat më të sharë nga kritika letrare e regjimit. Çuditërisht, dukej sikur romani ishte shkruar për Shqipërinë, ku të arrestuarit, (megjithëse s’kishte bërë gjë), i thuhej nga hetuesi: “Na trego tani, çfarë armiqësish kishe në mendje!”
Para se të vazhdojmë me shtjellimin e detajit letrar të mungesë së kontekstit, është i nevojshëm një prapavështrim letrar lidhur me këtë detaj. Konteksti letrar është i vonshëm në letërsi. Përrallat, krijimet më të vjetra të njerëzimit pas miteve, nuk kanë kontekst. Gjithçka fillon me “Na ishte njëherë”, madje njihet edhe formula “Edhe na ishte, edhe s’na ishte”, që e çlironte rrëfimtarin nga gjykimi kritik. “Iliada” dhe “Odisea” po ashtu nuk kanë kontekst. Falë disa elementeve (armë, sende të ndryshme) mund të bëhet një përllogaritje e kohës së zhvillimit të ngjarjeve. Të dyja veprat fillojnë pak a shumë njëlloj: “Këndo hyjneshë, mërinë e Akil Pelidit…”, “Këndo, o zanë, të urtin…” Kjo është normale për epokën e rapsodëve. Koha atëherë ishte e papërcaktueshme, ashtu si edhe hapësira. Ishte pothuaj e pamundur të përshkruhej një kontekst, sidomos në një realitet që dominohej nga perënditë. “Uliksi qëndron në vijën ndarëse mes mitit dhe përrallës”, shkruan W. Banjamin.
Mungesa e kontekstit është një dukuri letrare që vazhdon gjatë, për sa kohë jemi në rrethanat e një letërsie fantastike. Edhe te Bibla kemi elemente historike të përziera me fantastiken. Kjo epokë vazhdon me shekuj, derisa mbërrijmë te Servantesi dhe bashkëkohës të tjerë të tij. Një nga arsyet kryesore është edhe rrëfimi gojor. Ky lloj rrëfimi nuk duronte zgjatje dhe shpjegime kontekstuale, duhej të ishte tepër eliptik (megjithëse nga përllogaritjet që kanë bërë studiuesit për të treguar “Iliadën” gojarisht doli se duheshin 48 orë). Veç kësaj, rrëfimet shtegtonin nga populli në popull dhe konteksti ishte i panevojshëm. Lidhur me këtë dukuri, W. Benjamin, në sprovën e tij të njohur “Rrëfimtari”, kushtuar shkrimtarit rus Leskov, thekson:
“Zgjerimi aktual i hapësirës së tregimtarëve në plotërinë e tij historike do të ishte i pakonceptueshëm pa ndërveprimin mes këtyre dy tipave arkaikë (fshatari, zejtari dhe tregtari shëtitës apo lundrimtari – shën.im). Një ndërveprim i tillë u arrit sidomos në Mesjetë në strukturat zejtare. Mjeshtri vendor dhe endacaku ardhës punonin bashkë në të njëjtin dyqan; dhe para se të ngulej përfundimisht në fshatin e vet apo diku gjetkë, çdo mjeshtër kishte qenë dikur endacak. Nëse fshatarët dhe detarët ishin mjeshtrat e shkuar të tregimtarisë gojore, klasa zejtare ishte universiteti i tregimtarisë. Në të, qenë kombinuar njohuritë për vendet e largëta, nga ato që sillnin njerëzit e dalë, me njohuritë e së kaluarës, të mishëruara më së miri te vendalinjtë.”
Përmbysja e madhe nisi me librin e shtypur dhe daljen e gazetave. Servantesi e nis kështu “Don Kishotin”: “Në një fshat të Mançës…” Ai përmend emra vendesh reale dhe po ashtu emra autorësh veprash kalorsiake. Por ndërkohë Rabëleja dhe Suifti vazhdonin traditën e fantastikes dhe është aksiomatike se letërsia fantastike e zbeh pothuaj tërësisht kontekstin realist. Realistja dhe fantastikja bashkëjetojnë në veprat e teknikës letrare të Realizmit Magjik.
Në rrjedhën kryesore letrare perëndimore konteksti bëhet dominues me përhapjen masive të letërsisë realiste në shekullin XIX, ku spikatin veçanërisht Balzaku, Dikensi, Tolstoi, Hygoi, Stendali, Floberi dhe prirja natyraliste e Zolait, autor ku teksti dhe konteksti pothuaj shkrihen. Autori i këtij shkrimi ka bërë një lexim të vëmendshëm të novelës “Godisari i famshëm” të Balzakut dhe rezulton se në rreth 100 faqe gjysma është kontekst i natyrës historike, politike, ekonomiko-financiare, ku shpjegohen rrethanat e zhvillimit të ngjarjes. Dihet se Balzaku ishte një njohës i shkëlqyer i marrëdhënieve ekonomiko-financiare kapitaliste.
Konteksti fillon zbehet sërish me ardhjen e letërsisë moderniste të fillimit të shekullit XX, e cila i ka rrënjët më të hershme, te shkrimtarë si Melvil, Gogol, Nerval, Dostojevski, Konrad. Gjenia e Kafkës qëndron në faktin se ai me intuitë dhe me atë që Kitsi e quante “aftësi negative” në qëndrimin ndaj jetës, arriti të kuptonte se gjithëkohësia në letërsi mund të arrihej nëpërmjet shmangies së kontekstit realist. Lidhur me këtë, Gertrude Stein, në sprovën e saj “Çfarë janë kryeveprat” thekson se “… kryeveprat nuk kanë lidhje me kohën”, “nuk duhet të ketë një sens kohe, por një ekzistencë mbetur pezull në kohë.” Është kjo ekzistencë mbetur pezull në kohë që e bën “Procesin” vepër lehtësisht të kapshme nga të gjithë, si nga ata që kanë jetuar në diktatura, edhe nga ata që bëjnë jetën e veçuar dhe mbytëse të qyteteve të mëdha.
Maks Brod, duke folur për realitetet e veprave të Kafkës thekson: “Bota e këtyre realiteteve, që ishin të rëndësishme për të (Kafkën), ishte e padukshme.” Dihet se një tekst i arrirë letrar rrethohet nga heshtja e kontekStit rrotull, por te Kafka mungesa e plotë e kontekstit i bën veprat e tij, sidomos “Procesin” dhe “Kështjellën”, ishuj të veçuar mes një oqeani të pafund boshi, ku sundon një heshtje e plotë. Heshtja që rrethon tekstin e këtyre veprave është mjeti artistik i përdorur më me mjeshtëri nga Kafka.
Duke marrë në konsideratë mungesën e kontekstit, “Procesi” mund të interpretohet si i shkruar sipas traditës së ëndrrës ose një realiteti skizofrenik, të dyja teknika letrare që e shmangin kontekstin realist. Te shumë njerëz janë të shpeshta ëndrrat ku ata kryejnë krime pa kuptim dhe zgjohen të pataksur kur vjen çasti i arrestimit. Më ëndrrat mund të justifikohet gjithçka. Në Bibël, Gjeneza, 2:21, shkruhet: “Kështu, Zoti e vuri Adamin në një gjumë të thellë, dhe ndërsa ai ishte në gjumë të thellë, Zoti shkuli një nga brinjët e tij (Adamit) dhe e mbushi atë me mish. Kështu u krijua Eva.” Nëse “Procesi” do të kishte një mbyllje me pak rreshta si te “Liza në botën e çudirave”: “Jozef K. u zgjua papritur dhe e kuptoi se arrestimi dhe gjykimi i tij kishin qenë një ëndërr”, gjërat do të ishin më të thjeshta. Por Kafka nuk e zgjodhi këtë mbyllje, ndoshta duke synuar ta bënte ankthin edhe më të besueshëm.
E njëjta gjë do të kishte ndodhur nëse ai do të kishte dhënë tregues të një realiteti skizofrenik, ku Jozef K. vuan nga një përndjekje e pafund deri në ekzekutimin e tij “si një qen”. Por përsëri Kafka nuk i jep këta tregues, ndoshta për të lënë të kuptohet se në regjimet totalitare dhe në ato faza të kapitalizmit, ku njeriu shndërrohet në një vetmitar të mjerë, jeta, ëndrra dhe skizofrenia janë e njëjta gjë./Gazeta Liberale
