Aktualitet

Fletoret e harruara të Nexhmije Hoxhës

Shkruar nga Liberale

Balloja e madhe e komunistëve në janarin e vitit 1945 dhe martesa e Enver Hoxhës me Nexhmijen... Blendi Fevziu tregon në librin “Tirana e nonës”, botimet UET PRESS një tablo të Shqipërisë të sapo marrë nga komunistët

Blendi Fevziu

Në fillim të janarit 1945, Tirana ziente nga muhabetet për ballon e madhe që komunistët organizuan në hotel “Dajti”. Lajmi më i ri ishte se Kryeministri i vendit, Gjeneral-kolonel Enver Hoxha, qe martuar me një nxënëse të re të institutit “Nëna Mbretëreshë”, të quajtur Nexhmije Hoxha. Bibija e njihte Nexhmijen. Kishte qenë shoqe klase me vajzat e motrës së saj, Lavdinë dhe Merushen, të cilat vdiqën më pas në Siri. Nja dy fletore të shkollës i ruante, s’e di se si, derisa linda unë. Në momente të vështira, ose kur hallet rëndoheshin, thoshte që do të shkonte t’i çonte Nexhmijes fletoret e harruara tek ajo dhe do t’i kërkonte ndihmë. Nuk e di pse s’e bëri. Kur ajo ndërroi jetë, ndër shumë çanta me foto e letra nga Perandoria Osmane, e deri lutjet për transferim të sime mëje, që i bënte Ministrisë së Arsimit, i mora unë. Midis tyre qenë edhe fletoret e Nexhmijes, që përfunduan në oxhakun e shtëpisë një ditë të ftohtë dimri, diku në fillim të viteve 2000.

Mbërritja çdo mëngjes e Enver Hoxhës me makinën e kuqe të Lik Toptanit në zyrë; veshja e tij kreko dhe fjalët frëngjisht që fliste, ranë në kontradiktë me atë që po ndodhte. Qyteti ishte i terrorizuar. Me qindra vetë u larguan jashtë, derisa komunistët të linin pushtetin. Në fakt, shumë pak prej tyre e arritën atë ditë në vitin 1990. Dhjetëra të tjerë thuhej se qenë ekzekutuar. Disa trupa i gjetën në bodrumin e hotel “Bristolit”, midis të cilëve edhe dy vëllezërit e Musine Kokalarit. Hotel “Bristoli” ishte në “Rrugën e Bamit”, në fillim të saj. Kalonim aty çdo ditë dhe Nona u binte me dorë hekurave të dritareve të bodrumit dhe më thoshte me zë të ulët:

— Këtu i vranë të gjithë!

Të vrarët e hotel “Bristolit” nuk ishin të vetmit. Kasta politike që ishte kundër komunistëve, e angazhuar apo jo me forcat e tjera politike, u arrestua. Shumë prej tyre qenë firmëtarë të Pavarësisë dhe themelues të shtetit shqiptar; të tjerë i shërbenin vendit prej dekadash, natyrisht edhe duke përfituar prej tij. Të gjithë bashkë qenë figura të njohura, por edhe disi të vjetra. Mendohej se ata e kishin politikën profesion, por koha po u punonte kundër. Një grup të rinjsh, që ata i nënçmuan e madje edhe i tallën deri pak javë më parë, tani i lidhi me pranga. I izoloi në burgun e Tiranës apo në disa vila tregtarësh, të cilat qenë konfiskuar ndërkohë. Në fillim të vitit 1945, shumica dolën përpara gjyqit special, që zhvillohej në Kinema “Kosova”, ku sot është Teatri Kombëtar. Gjyqi ndiqej live rrugëve të Tiranës nga altoparlantët të vendosur në shtyllat e korrentit. Prokuror i çështjes ishte Bedri Spahiu, një ish-oficer minor, pa njohuri juridike. Shumë vetë u dënuan me vdekje dhe u pushkatuan. Të tjerë u burgosën me afate të gjata, midis tyre disa firmëtarë të aktit të Pavarësisë. 45 vjet më vonë, pasi vuajti edhe ai për 30 vite burg, Bedri Spahiu shkroi një ndër artikujt më interesantë të shtypit shqiptar, të titulluar: “Bedri Spahiu revizionon Bedri Spahiun”. E quajti veten një injorant drejtësie dhe kërkoi falje të thellë për viktimat. Ndërsa lexoja artikullin, mendova se si fatet njerëzore përthyhen, shkallmohen e madje edhe priten në mes, pa pasur asnjë faj në regjimet totalitare. Falja e tij, edhe pse e vonë, ishte thjesht morale. Ata njerëz i kishin përzënë pa faj nga kjo botë.

Tirana ishte nën panik, por Bibia pati edhe një rast tjetër që e bëri të besojë se gjërat mbase do të ndryshonin. Në Tiranë arrestuan kushëririn e saj të parë, djalë të ri, që sot nuk e di se çfarë kishte bërë. E mbyllën në godinën e Selvisë, të shndërruar në burg. E ëma që e kishte djalë të vetëm, tejet e tronditur, trokiti për ndihmë te Bibia. Kjo e fundit shkoi vetë në hotel “Dajti” të takonte Enver Hoxhën. E takoi vërtet. Me një mirësi që e bëri për vete, Enver Hoxha telefonoi dikë, bëri një bisedë të shkurtër dhe në fund i tha:

— Nuk ka bërë ndonjë gjë të madhe. Tërhiqiani pak veshin në shtëpi që të mos e përsërisë. Kur të ktheheni, do ta gjeni atje.

Bibia iku nga hotel “Dajti” me gjithë falënderimet për Enver Hoxhën. Ishte hera e fundit që shkeli në atë hotel, ku dikur shkonte kaq shpesh me motrat e saj. Nevzatin, kështu quhej djali, e gjeti vërtet në shtëpi. Por ishte aq i terrorizuar, sa derisa vdiq në mes të viteve ‘80, nuk doli kurrë nga shtëpia, veçse për të shkuar në punë e për t’u kthyer. E kaloi gjithë jetën duke bërë kafshë prej bukëpeshku, që më pas ua falte fëmijëve të lagjes.

Bibia e rrëfeu gjithandej historinë me Enver Hoxhën. Për ca ditë, një lloj shprese u vërtit nëpër familjet, që komunizmi kishte nisur t’i shënjestronte si armike. Nona ishte e vetmja që nuk pati asnjë iluzion.

— Nuk e mora vesh Bibinë, — më thoshte, sa herë fliste për ndodhinë që dëgjohej shpesh në shtëpi. — I thuhet derrit dajë?!

Kur ma tregonin këtë, komunistët kishin thuajse 30 vite në pushtet. Bibia ishte zhgënjyer thellë dhe shpejt me Enver Hoxhën. Çdo fillimviti, që nga ai i pari, vijonte refrenin e saj:

— Këtë vit bien, e kam parë në ëndërr!

Besoj se Bibia dhe teta Meti ishin penduar për mërinë e madhe ndaj Zogut. Tani “malokët” e tij, që s’i duronin dot dhe i quanin të pagdhendur, sipas tyre, dukeshin aristokratë përpara “lebërve”, që u dyndën në kryeqytetin asnjë lloj dëshire të zbatonin rregullat e tij. Teta Meti mendonte se në vend që të urbanizohej, Tirana ishte ruralizuar. Mëria ndaj “lebërve”, besoj më shumë sesa me komunizmin, lidhej me intolerancën e tironsave të vjetër ndaj të ardhurve, ndonëse kurrë nuk dëgjova që të bënin një akt të vetëm dhune apo sharjeje ndaj tyre, thellë-thellë, nuk i pranonin si pjesë e qytetit; edhe pse paragjykimi i njerëzve në bazë të krahinës nga vijnë më duket ende sot, një nga gabimet dhe të metat e thella, që kemi ne si shoqëri.

Qyteti ruante pak gjë nga ai i fëmijërisë së tyre. Në fund të viteve ‘70, kur ato kishin edhe vetë këtë moshë, Tirana s’kishte më ngjasim me qytetin e vogël ku lindën. Mbushur me tregtarë, shehlerë, pronarë të vegjël tokash dhe prindërit apo kushërinjtë e tyre që kontrollonin trekëndëshin Tiranë — Durrës — Krujë. Fuqia e dikurshme qe tretur, edhe pse herë-herë ajo shfaqej në formën e ca grave apo burrave, që vinin në shtëpi për kafe dhe iu drejtoheshin me fjalën zonjë.

Pastaj flisnin për emra që i kisha dëgjuar shumë, që kishin lënë gjurmë, por nuk ishin më prej vitesh në këtë jetë. Por të gjithë këta ishin aq të vjetër dhe aq pa ndikim në jetën e përditshme, sa sot kur i kujtoj më ngjajnë me disa fosile, që askush nuk beson se ekzistojnë, por që i zbulon rastësisht aty-këtu, hedhur pa kujdes.

Nona ishte e vetmja që nuk u pendua për kritikat ndaj Zogut. Vijonte ta shprehte po njësoj mërinë ndaj tij, siç edhe ndaj Enver Hoxhës. Nuk besoj se ishin të dy njësoj. Zogu u kishte hequr pak nga pak pushtetin dhe një lloj arrogance që i karakterizonte. Ai nuk iu preku fare as bazën ekonomike dhe as ata fizikisht.

Enver Hoxha shkoi përtej. Ai e dinte që tashmë ata nuk kishin asnjë lloj pushteti. E dinte që nuk e donin, por ishin të pafuqishëm t’i bënin edhe dëmin më të vogël. Mund t’i linte në jetën e tyre të zakonshme që kishte humbur krejt shkëlqimin e vet të dikurshëm. Por nuk e bëri. I sulmoi, i shpronësoi, i nxori nga shtëpitë, i burgosi. I bëri të vuajnë jo për atë që ishin, por për atë që kishin qenë. Këtë nuk e kam kuptuar kurrë. Mllefin e atij njeriu ndaj një klase, e cila qe elitë në Perandorinë Osmane, por kishte perënduar në kohën kur ai erdhi në pushtet.

Që në vitin e parë, kur Bibia besonte ende se Enver Hoxha do të sillej si perëndimor i vërtetë, nisën problemet për të tria. Veç shpronësimit, që ndodhi për të gjithë, Nonës i futën qiraxhinj në shtëpi. Më pas e përzunë fare në një dhomë në Laprakë. Një ditë njerka e saj foli vetë me Beqir Ballukun. Ky u befasua kur mësoi se gruaja e Bajram Fevziut, që s’kishte pasur kurrë aktivitet politik, ishte përzënë nga shtëpia. E kthyen sërish, duke e detyruar ta ndante shtëpinë e saj me tri familje të tjera. Kjo zgjati deri në mes të viteve ‘70, kur dy prej tyre u larguan. Mbetën vetëm dy. Në në katin e sipërm dhe një qiraxhi në atë të poshtmin. Ky ishte një nga momentet e rralla që e kam parë atë thuajse të lumtur.

Bibisë nuk i futën njeri. Nuk dihet se si, por tani nga tokat në Rinas nuk vinte më asnjë ndihmë dhe ajo u detyrua të hynte në punë vetë. E ndërroi disa herë vendin e punës, siç kam treguar në kapitullin për të, derisa gjeti vend definitiv si shitëse pastash në një ëmbëltore në Pazarin e Ri.

Edhe teta Meti pati një odise më vete, me burg dhe dëbime. Në fund arriti të sigurojë gjysmë pensioni të të shoqit dhe me të jetoi gjithë jetën.

Në këtë kohë, Nona për herë të parë foli për “mallkimin”, atë që e kishte dëgjuar nga babai në fëmijëri dhe ai nga e ëma. Nuk dihej kur pati ndodhur, sa kohë më parë, por ata prisnin të gjithë që një ditë të plotësohej. Madje Nona ishte e bindur se do të vinte. Historinë ma tregoi edhe mua para se të vdiste. Madje daja e la në shënimet e tij, siç ia tregonte Refik Beu.

Një vajzë jetime, shumë të vobektë, e mori një Aga për ta rritur për sevap. Hanëmi i madh e donte shumë. Një ditë kjo Hanëm, pasi u kthye nga një vizitë, hoqi gjerdanin me xhevahire dhe e hodhi sipër oxhakut. Ai rrëshqiti dhe ra brenda një vazoje bronzi që gjendej mbi dysheme, në anë të oxhakut. Pas ca orësh hanëmi u kujtua për gjerdanin, por nuk e gjeti.

E kërkuan në të gjithë shtëpinë, por asgjë. Duke qenë se shërbyeset që kishin punuar në atë shtëpi prej shumë vitesh ishin besnike dhe të provuara, u akuzua vogëlushja për vjedhjen e gjerdanit. E kapën të mjerën dhe e rrahën. Më vonë, në bazë të ligjit, megjithëse pa fakte dhe pa e vërtetuar tamam, i prenë dorën e majtë. Pasi u shërua, i dhanë disa rroba, ushqime e pak pare dhe e përzunë nga shtëpia. Në oborrin e shtëpisë, ajo u ndal, shikoi nga ndërtesa e madhe dhe thirri: “O i madhi Zot, merrma hakun dhe bëj që në këtë shtëpi të këndojnë kukuvajkat”.

Hanëmi që kishte qenë kundër dënimit të vogëlushes u mbyll në dhomën e saj, duke qarë me të madhe. “Po na lë mallkim mbrapa”, i tha të shoqit që nuk pyeti fare.

Para se të vinte festa e Bajramit, u bë një pastrim i përgjithshëm i shtëpisë. Një shërbyese gjeti gjerdanin brenda vazos. Të gjithë njerëzit u dëshpëruan për atë që i ndodhi vajzës  së pafajshme dhe të mjerë.

Nuk kaloi shumë kohë dhe oxhaku mori flakë e prej tij e gjithë shtëpia. Atëherë Hanëmi doli në oborr dhe thirri me të madhe: “I plotfuqishmi e pranoi lutjen e vogëlushes. Tani mallkimi do ta ndjekë mbrapa!”.

Tani, sipas tyre, mallkimi kishte ardhur. Priti me vite, mbase një shekull, por nuk harroi. U ul këmbëkryq, duke fshirë jo vetëm oxhakun, por çdo gjë që përbënte lavdinë e dikurshme të kësaj familjeje!

Në fëmijëri mallkimi më trembte. Më vonë nuk e besoja më. Rënia e tyre ishte ajo e klasës, që humbi terrenin nga lindi dhe u fuqizua, ndonëse ato ia dedikonin rënien dy figurave, Zogut dhe Hoxhës. Më pas, kur mendoja qëndrimet dhe analizoja fjalët e tyre, besova se mëria ndaj Zogut, mbase ka qenë më e madhe sesa ndaj Enver Hoxhës. Mbreti qe kurthi; njeriu, të cilin familjet e tyre e thirrën vetë, të bindura se do ta dominonin me fuqinë dhe autoritetin që kishin, do ta manipulonin siç donin. Por Zogu i la pas, iu shmang dhe ndërtoi perandorinë e tij, pa pyetur për fuqinë apo manierat e Toptanasve, madje akoma më keq, duke ua kthyer ato në qesharake. Ai kishte arritur t’i shndërronte në don kishotë, që i qeshte gjithë bota, por që këta vetë se kuptonin.

Hoxha bëri të kundërtën. Ai i konsideroi kundërshtarë dhe i luftoi. Shpesh kam menduar që mes injorimit të Zogut dhe luftës së Hoxhës, shumë prej tyre preferuan të dytën. Thellë-thellë e ndjenë veten me një lloj peshe, ndonëse u masakruan për diçka, që s’e kishin bërë kurrë.

Edhe komunistët lanë gjurmën e tyre në Tiranë. Qyteti i vilave të vogla u mbush me pallate pesëkatëshe, disa prej të cilave gjarpëronin me dhjetëra metra, si në zonën e Shallvareve dhe te Pallatet Agimi. Në periferi u ngritën fabrika dhe kombinate. Ato e rrethuan qytetin me ngrehinat e tyre të zymta e plot tym, si dhe me emrat e çuditshëm: uzina “Dinamo”, “Partizani”, “Enver”, kombinati i tekstileve “Stalin”, Konsumi i Gjerë, Elektroteknikja, apo kombinati i autotraktorëve “Enver Hoxha”. Ky i fundit u ngrit për të prodhuar traktorë, por vetëm njëri prej tyre u inagurua. Çdo ditë me mijëra vetë derdheshin rrugëve për të punuar me tri turne. Orari zyrtar ishte 07:00 - 15:00. U ngritën institucione, që dikur qenë modeste apo nuk funksiononin fare. Sipas romancave politike, një herë ishin në modë jugosllavët, më pas sovjetikët dhe në fund kinezët. Edhe pse kinezët s’i mori njeri seriozisht. Por, vrulli i viteve të para nisi të bjerret në mes të viteve ‘60 dhe veçanërisht në mes të ‘70-s.

Komunizmi iu shpalli luftë të heshtur kafeneve. Vendet e dikurshme të debatit politik, letrar dhe historik, kafe “Kursal”, “Bella Venezia”, “London” apo bar “Orologio” tashmë u shndërruan në ëmbëltore me emra të ndryshuar. Nuk e kam kuptuar mërinë e komunizmit me kafenetë. Vite më pas, u mundova ta zbuloj në bisedat e rralla me Ramiz Alinë apo Sofokli Lazrin, njerëz që e ndërtuan atë sistem. Druaj se edhe ata vetë nuk e dinin plotësisht. Nuk di ta them, nëse kjo ishte mëri ndaj vendeve, që mund të shërbenin si forume informale të kontestimit të ideologjisë komuniste, apo ndaj një stili jete, që komunistët e urrenin dhe tani nuk donin ta toleronin sërish. Në Tiranë kishte shumë pak kafene. Ai qytet, me afro 250 mijë banorë, njihte maksimumi 5 prej tyre, që më të shumtën njiheshin me emrin ëmbëltore. Disa të tjera ishin birrari, ku qëndrohej në këmbë në disa tavolina të larta dhe pihej birra që mbërrinte një herë në ditë. Vinte me ca fuçi të vogla dhe nuk mjaftonte për më shumë se 3-4 orë. Në kohën tjetër, shumica rrinin me bërrylat mbështetur nëpër tavolina duke rrëkëllyer pije të çuditshme, ponç portokalli, fërnet apo konjak. Disa herë këto kombinoheshin të gjitha, në një pije, që në Tiranën e kohës e quanin “Kaçurrel”.

Mungesa e kafeneve, ndryshe nga sa besonin komunistët, nuk i pengoi forumet informale dhe grumbullimet publike. Madje në kushtet e varfërisë së madhe, stimuloi një tjetër stil, shumë më pak të kushtueshëm. Njerëzit nisën të dalin çdo mbrëmje “xhiro”. Një shëtitje e gjatë, e ngeshme, që në vite të ndryshme kishte itinerare të ndryshme. “Xhiroja” ishte fenomeni më i jashtëzakonshëm i qytetit. Një prej atyre fenomeneve të pakuptueshmw nga të huajt, që sot është zhdukur. Çdo tentativë për t’ua shpjeguar atë atyre, që nuk e kanë përjetuar vetë, është e dështuar. Xhiroja ishte fenomeni i vetëm që nuk kishte as kufizim moshor dhe as të ndonjë lloji tjetër. Miq, shokë, komshinj, familje, dilnin në orët e mbrëmjes, kryesisht nga pranvera në vjeshtë, të veshur me rrobat më të mira dhe ecnin mbi një orë, një orë e gjysmë. Me ritëm të ngadalshëm, në rrugët ku makinat thuajse nuk ekzistonin. Ecnin, ndalonin, takonin të njohur të tjerë, flisnin, pastaj uleshin në disa nga bordurat e betonit të lulishteve, në mes të të cilave kalonte xhiroja.

Xhiroja e vjetër nisi, së paku sipas asaj që kam dëgjuar unë, në “Rrugën e Barrikadave”. Duhet të ketë qenë fundi i viteve ‘50 dhe fillimi i ‘60-s. Djem të rinj pak më modernë, grumbulloheshin në derën e MAPO-s së madhe, mbrapa Pallatit të Kulturës. Nëpër “Rrugën e Barrikadave” dhe në kryqëzimin e saj me “Rrugën e Dibrës” qenë shenjat e para dhe më minore të xhiros. Në fund të viteve ‘70, ajo qarkullonte në sheshin “Skënderbej”, vijonte në bulevardin e trenit, që mbante emrin “Stalin”, dhe shfryhej mbrapa Bashkisë së Tiranës, aty ku sot është Muzeu Historik Kombëtar. Kur bashkia u shemb dhe bashkë me të edhe rruga, që vinte nga bulevardi i trenit te kafe “Tirana”, xhiroja u spostua drejt bulevardit të madh.

Kur unë nisa ta frekuentoja, ajo ishte tashmë e konsoliduar. Kishte dy lloj xhirosh. Një shumë më minore, që shkonte nga sheshi “Skënderbej” drejt stacionit të trenit dhe tjetra nga sheshi drejt universitetit. E para ishte xhiroja e zyrtarëve dhe burokratëve të kohës. Zakonisht gazetarë të “Zërit të Popullit”, shefa të niveleve të ndryshme, doktorë, inxhinierë, shkrimtarë. Ecnin ngadalë në bulevardin e mesit dhe ndalonin për kafe ose në klubin e gazetarëve ose në hotel “Arbëria”. I vetmi që kishte një tarracë në bulevard.

E dyta ishte më masive dhe më e larmishme. Ajo niste nga lulishtja pas Skënderbeut dhe vijonte drejt universitetit, në një distancë prej afro 1.2 km. Mbushej gjithnjë plot. Me mijëra e mijëra vetë iknin dhe vinin me një rregullsi të çuditshme, me veshjet e tyre më të mira, duke folur apo edhe në heshtje. Zakonisht kjo ishte xhiroja, xhiroja e atyre që nuk mendonin për karrierë dhe që në një farë mënyre, e kontestonin komunizmin qoftë edhe estetikisht. Në bordurën përballë hotel “Dajtit”, ose “te bordura”, siç quhej, rrinin maturantët dhe studentët. Qëndronin aty me orë, zhytur në biseda herë naive e herë filozofike, apo në ankesa për jetën e, jo rrallë, për vendin në të cilin jetonin.

Zakonisht xhirot nuk miksoheshin mes tyre. Zyrtarët vinin rrallë, shumë rrallë në xhiron e dendur të bulevardit të madh, ndërsa të rinjtë nuk shkelnin thuajse kurrë në xhiron e bulevardit të trenit. Me përjashtim të mbrëmjeve, kur ktheheshin nga plazhi në Durrës dhe ecnin përgjatë tij, duke tërhequr zvarrë pantoflat prej plastike të fabrikës së gomës apo sandalet me dy togëza të Gjirokastrës. Të gjithë njësoj, si të ishin veshur me uniforma.

Xhiroja ishte njëkohësisht pasarela më e mirë e modës apo sfilata e vajzave të bukura të qytetit. Ato vërtiteshin aty me kujdesin më të madh, të veshura bukur dhe jo rrallë duke sfiduar rregullat dhe normat e kohës.

Pushteti nuk e donte xhiron. Disa herë nxirrte urdhëra që ndalonin uljen në bordura, por ato bjerreshin shpejt. Me raste në të suleshin me tërsëllimë instruktorët e rinisë. Kishte vajza që ndëshkoheshin për fundet e shkurtra apo pantallonat e ngushta; djem që e pësonin prej flokëve apo barsetave të gjata, por kjo klimë dhunë dhe frike zgjaste pak. Maksimumi një javë. Në fund të saj, xhiroja niste me po aq vrull, po aq e zhurmshme dhe po aq sfiduese. Ata të rinj që vërtiteshin aty, ndryshe nga shumë qytetarë të Shqipërisë, kishin një tjetër marrëdhënie me pushtetin. Shumica e shpërfillte, e konsideronte demode apo fshataresk. Ai nuk iu thoshte asgjë. Një pjesë tjetër, e shihnin atë si sfidën e tyre të nesërme. Jo si sfidë vazhdimësie, por ndryshimi. Siç edhe ndodhi realisht. Ata ishin një lloj race e rrallë, sot besoj, e vetmja racë së cilës, regjimi i druhej realisht. Edhe për shkakun e thjeshtë se midis atyre të rinjve, ishin edhe fëmijët e nomenklaturës. Fëmijë, që nuk bindeshin dot me mënyrën se si jetonin prindërit e tyre. Në librin e tij “Blloku”, Isuf Kalo, mjeku personal i Enver Hoxhës, rrëfen se degradimi i normave dhe prishja e rregullave strikte të jetesës në Bllok nuk ndodhi nga liderët komunistë. Ndodhi disi nga fëmijët e tyre dhe u shkallmua krejt nga nuset e reja, të cilat hynë në Bllok nga jashtë tij. Kontradikta në stilin e tyre të jetesës, ishte një kontradiktë që po gllabëronte të gjithë shoqërinë shqiptare. Komunizmi dukej se kishte arritur t’i trembte të gjithë. Deri një ditë kur e ndjeu se në vend të kafeneve, që i kishte boshatisur, po e kontestonte shëtitja e mijëra e mijëra qytetarëve.

Xhiroja ishte agjencia më e mirë ilegale e lajmeve. Çdo gjë që ndodhte në qytet, e ligjshme apo e ndaluar, transmetohej e komentohej aty në një mënyrë spektakolare. Jo vetëm ajo që ndodhte në Shqipëri, por edhe politika botërore. Në vitin 2007 prita në Tiranë Nikola Karaçiolon, pinjoll i një familjeje aristokrate nga Napoli. Vëllai i tij qe themeluesi dhe pronari i gazetës “La Republika” dhe revistës “Espresso”. E motra ishte martuar me Xhani Anjelin. Më 1979-n, Karaçiolo u bë gazetari i parë italian, që vizitoi Shqipërinë për llogari të RAI-t. Ai përgatiti një dokumentar të titulluar: “L’Albania 1979”. Mbas 28 vitesh i kthyer në Shqipëri, më rrëfeu një gjë të rrallë. Në Shqipëri ia ndaluan të takonte qytetarë të thjeshtë. Dy-tre veta, të cilëve tentoi t’iu fliste në rrugë, u larguan. Por, ai u fut mes xhiros dhe nëpër fjalët që i kapte veshi, dëgjonte emrat e politikanëve italianë, Andreoti, Pertini, De Mitta etj., si dhe të presidentit amerikan, Karter.

— Nuk e besoja, — më tha, — që në këtë vend kaq të mbyllur dhe të izoluar nga bota, politika ndërkombëtare ishte kaq pasion! Një pasion rruge.

Xhiroja mbeti stolia më e bukur e qytetit të izoluar për dekada me radhë. Ajo mbaroi në fillim të viteve ‘90. Thuajse 25 vjet pas zhdukjes, e ndesha sërish. Po në atë stil, po në atë seriozitet, por pa dyshim shumë më e lirshme. Isha në Hanoi të Vietnamit. Dola nga hoteli për të parë qendrën e qytetit, por një liqen i bukur afër saj më tërhoqi vëmendjen. Nuk kisha dalë ende në shëtitoren buzë tij, kur dallova ritmin e xhiros së dikurshme të Tiranës. Më mijëra vetë dilnin nga qendra, rrotulloheshin përreth liqenit dhe shkonin në një rrugë tjetër, duke plotësuar rrethin e plotë. Ishte një skenë e njohur e fëmijërisë dhe e rinisë sime. Një skenë që s’besoja se do ta gjeja mijëra e mijëra kilometra larg Shqipërisë dhe në një vend që, me përjashtim të komunizmit, s’kishte asgjë të ngjashme me ne.

Nona, teta Meti dhe Bibia nuk dilnin në xhiro. Nona thuajse nuk dilte darkave. Ajo kishte perandorinë e saj, ballkonin që shihte nga Dajti dhe librat gjermanisht. Në fëmijërinë time, atyre iu shtua edhe televizori. Një televizor “Philips”, që Lisi e nisi me postë, pas shumë e shumë kërkesave. Daja e mbante mbyllur brenda një dollapi, që mos ta shihnin komshinjtë. Të paktën në fillim. Për të ndërtoi edhe një vibrator, që më vonë e zëvendësoi me antenën me tuba alumini, të cilën e montonte në ballkon, kur binte nata dhe e çmontonte, kur bëhej gati të flinte.

Antenat qenë një tjetër përmasë e rrallë e qytetit. Kur nisa të kuptoja ç’ndodhte rreth e rrotull meje, në gjysmën e dytë të viteve ‘70, televizorët ishin bërë realitet në Tiranë, madje në Durrës qe ngritur edhe një fabrikë për prodhimin e tyre, UEM Durrës. Në pjesën tjetër të Shqipërisë qenë më të rrallë.

Për regjimin, problemi më i madh i televizorëve nuk qëndronte në faktin që ata po shtriheshin në të gjithë Shqipërinë, por diku tjetër. Vetë televizioni ishte armë e rëndësishme propagandistike, që i shërbente. Mirëpo, ai mund të bëhej i rrezikshëm, nëse ata që e kishin, ndërronin stacion dhe arrinin të kapnin përmes shumë vështirësive sinjalin e RAI-t italian apo të kanaleve jugosllave. Këto kanale u bënë papritur dritarja e vetme prej nga shqiptarët nisën të shohin botën. Regjimi reagoi. E para, ai iu hoqi televizorëve, që prodhoheshin në vend, kanalin UHF, ku ishin kryesisht programet e dyta italiane dhe Jugosllave. La vetëm VHF-në. Më pas, vendosi në Dajt, Tarabosh, Midë e vende të tjera, antena gjigante, që në fakt ishin kundërantena. Ato luanin rol të ndryshëm. Nuk shpërndanin sinjal, por shprishnin në Shqipëri sinjalin, që përcillnin kanalet italiane dhe jugosllave. T’i shmangeshe zhurmuesit ishte e vështirë, por jo e pamundur. Befas në Tiranën e nëndheshme filluan të funksionojnë shpikje, që sot duken gati magjike. Për të zëvendësuar kanalin UHF u shpik “kanoçja”. Një kuti teneqeje, brenda së cilës vendosej një transistor që mundësonte marrjen e valëve UHF. Në vend të zhurmuesve, u zbulua 10-a, një kanal, ku pas mbarimit të transmetimeve të TVSH-së shihej lirshëm RAI. Por, përtej këtyre, shumica nisën të ndërtojnë antena të sofistikuara, me projekte të bëra në letër, ku centimetrat e tubave të aluminit dhe bishtat mundoheshin të sillnin në qytet valët e ndaluara. Antenat ngriheshin natën dhe hiqeshin sërish përpara se njerëzit të flinin. Ditën kishte shpesh kontrolle të rrepta. Herën e parë antenën ta konfiskonin, ndërsa për së dyti të kërkonin llogari ose të ndëshkonin. Në atë kohë njerëzit filluan të thoshin se antenat i donin për të kapur më mirë TVSH-në. Prej kësaj doli udhëzimi i dytë, që antenat të drejtoheshin nga Dajti. Natën, si me magji, antenat e lagjes ktheheshin të gjitha nga deti. Në të kundërt të Tiranës.

Në fillim të viteve ‘80, kur beteja me antenat u bë më e ashpër, doli një tjetër stil, ai i spiunimit të antenave. Në lagje të tëra të Tiranës, komshinjtë denonconin komshiun për antenën dhe në mes të mbrëmjes, në shtëpi trokisnin në derë ekipet e kontrollit, që mundoheshin ta kapnin në flagrancë antenën e kthyer nga Italia. Sot besoj se kjo betejë absurde, pjesë e shumë betejave që komunizmi bënte ndaj përparimit, ishte thjesht një butafori.

Nona dhe Bibia nuk u magjepsën shumë nga TV. Ai nuk depërtonte në botën e tyre dhe nuk e trazonte atë. Nona pa edhe një herë Vjenën në një reportazh të gjatë në RAI dhe për herë të parë pas shumë vitesh m’u duk sikur u përlot. Edhe pse tha që kishte ndryshuar shumë. Bibia arriti të kapë në një film,  detaje nga Ponte Vechio dhe nga Firencja e saj e admirueshme, ndërsa Ganimeti rivendosi lidhjen me artistët e famshëm të rinisë, një pjesë e të cilëve tashmë qenë shëndoshur dhe thinjur. Të tria bashkë nuk kishin asnjë interes për emisionet shqiptare. Nuk prisnin me ankth as “Rubrikën Sportive” të së hënës, me zërin e qetë të Vladimir Grillos; as “Estradën në Ekran”, që mua më bënte të gajasesha me humorin e Tano Banushit; as ndeshjet e futbollit të kampionatit kombëtar. Të vetmit që tërhiqnin disi vëmendjen e tyre ishin filmat e vjetër, të cilët transmetoheshin tri herë në javë, me temë nga lashtësia, ku spikaste një aktor muskuloz i quajtur Stive Rivsi. Filma të vjetër me personazh Herkulin, të përkthyer me tituj, që i dukeshin tërheqës regjimit: “Herkuli kundër Romës” apo “Herkuli kundër tiranëve të Babilonisë”; filma ku heroi kryesor, tamam si në mitologji, mbante mbi supe një qytet të tërë apo hidhte përdhe dhjetëra ushtarë, që përpiqeshin ta ndalnin pa sukses.

Ato nuk i shihnin lajmet, as transmetimet e kongreseve apo paradat. Nuk dëgjonin fjalimet e Enver Hoxhës dhe aq më pak thashethemet mbi ata që ngriheshin e uleshin. Me kalimin e viteve, komunizmi nuk e kishte ndalur mërinë ndaj tyre, por ishte shumë më pak agresiv. Të dyja palët tani luanin një pakt harrese, ose më mirë, ato dhe e gjithë klasa e tyre; ishin komodë me mosvëmendjen e pushtetit. Ajo që s’e besuan në fillim ndodhi. Thënia e vjetër e Osman Gazepit u bë tashmë realitet. Komunizmi i harroi kontestuesit e parë dhe nisi betejën me të vetët. Në Burgun që Mehmet Shehu e kishte konceptuar si shkollë nja tridhjetë vite më parë, nxënësit e fillimit mbaruan. Gjysmë të sakatuar, tejet të tronditur dhe fare të parrezikshëm, ata u strukën në strehët e veta modeste. Në shkollë po vinin njerëz të rinj. Jo kundërshtarë realë si ata të parët, por produkt i mosmarrëveshjeve të brendshme të komunistëve apo edhe i paranojës së Enver Hoxhës. Në fund të viteve ‘70, burgjet u mbushën tashmë me ta. Sipas një serie goditjesh që regjimi i emërtoi me fushat përkatëse: grupi i kulturës, grupi i ekonomisë, grupi i ushtrisë etj. Në fund të tyre dhe në një moshë të vogël, unë u bëra dëshmitar i goditjes ndoshta më fatale që komunizmi dha, spastrimit më spektakolar, rrëzimit të kryeministrit.../Gazeta Liberale

Liberale Newsroom

Poll
SHQIPENGLISH