Letërsi

Ngushëllimi me muzat

Shkruar nga Liberale
Ngushëllimi me muzat

Mbi poezinë e Arshi Pipës

Agron Tufa

I

Tani gjithkush, me pak vullnet mund të dijë më shumë për poetin, studiusin, filozofin dhe eruditin Arshi Pipa. Gjithkush mundet, së paku, të mësojë mbi peripecitë e tij, famën si profesor i universiteteve amerikane, të ketë pak a shumë një ide mbi veprat e tij studimore të botuara me veshje luksoze në akademitë dhe universitetet amerikane, gjermane apo italiane, me përjashtim vetëm të akademive dhe universiteteve shqiptare. Dijet e Pipës dhe aftësia e tij sintetike, aq e përfolur, e përpunimit të tyre, mbetën, për fat të keq, të pa ushtruara në auditoret shqiptare, pikërisht në kohën e urisë për dije. Sa më shumë kridhesh në universin artistik dhe shkencor të Arshi Pipës, ndjen pikëllim e keqardhje për shkak të atij tersllëkun të madh që quhet “fat historik”. Kjo tw bwn tw mendosh, se çfarë mrekullie do të kishte qenë, fjala vjen, ta kishe profesor në vendin tënd, që në vend të XYZ, nga foltorja e auditoriumit të na ligjëronte vetë prof. Arshi Pipa. Fantastike këtu është se ëndrrat më të mundshme nuk bëhen realitet.

II

Çdo poet i rëndësishëm i një kulture gjuhësore shpesh ndodh që shkëlqen me një libër, i cili veçohet në gjithë krijimtarinë e tij, duke identifikuar përvojat jetësore të shkrira me përvojat dhe konceptimet artistike. Në letërsinë shqipe kemi rastet e De Radës, Serembes, Balës, Skiroit, Naimit, Çajupit, Asdrenit, Migjenit, Camajt, Podrimjes etj. Arshi Pipa identifikohet me “Librin e burgut”. Në faqet e këtij libri përplasen fytyra e bukurisë artistike me fytyrën danteske të fatit. Personalisht më pëlqen shumë poetika e librit “Preludet”, imresionizmi kaltrin i imazhit dhe mpiksja lesksikore me interferencat semantike. Por “Libri i Burgut” është Pipa tok me fatin e tij përsonal, zëri njerëzor që na flet nga zgavra më të thella të Hadit, përplasja e dy lëndëve të përkohshme e të përjetshme, kundërvënia në ringun e asgjësimit ekzistencial e shpirtërores me fiziken.

Për disa nga shkaqet që i përmendëm më lart, për Pipën nuk vlen ajo që thotë H.L.Borhesi për veten: “Të gjitha librat e mi, sado të ndërlikuar qofshin, i kanë rrënjët në libërthin e parë poetik – “Aromat e Buenos-Airesit”. Nuk ndodhi kështu me Pipën, për shkak se vetë qenia e tij u vu përballë shfarosjes, përkitazi me kufirin e vdekjes, prandaj dhe Muza e tij nuk është më ajo e rinisë. Pipës do t’i duhet të mbijetojë në kampin e shfarsjes në Vloçisht mes zhaurrimës danteske të ferrit, siç na e sjell ai në poemën sonetike “Kanali”. Marrëdhënia e tij me Muzën ka pësuar një korrektim të ndjeshëm: nga idilet nostalgjike të peisazheve psikologjike, të dashurive të pafata, ndarjeve, fëmijërisë, netëve të majit, bukolikeve, baladave dhe stancave malore apo peisazheve urbane, kemi një zbritje nëpër rrathë të errët kë lëngon një galeri hijesh, mbi të cilat bien rrebesh “shkopinj e shqelma. Britma. ... një lamsh ku qelben recka e mish njeriu”. Intersante! Cila vallë është muza e poetit në këso ferri? Dhe në përgjithësi, cilat janë marrëdhëniet e Arshi Pipës me muzat?

Në krijimet elegjiake të rinisë kemi shpesh formula betimesh, pasthirrma ngjyruese si mjetë sintaksore dhe emocionale të ligjërimit poetik. Duke marrë shkas nga një gjeth i vyshkur vegimi poetik shtrihet e përhapet sipas një simboli të zgjeruar, megasimbol, si një paralelizëm simbolik që përfshin natyrën e sëmurë, shpirtin, tërë horizontit frymor fatidik që rravgon në universumin e ngushtë fatal nën metaforën e shuarjes. Poeti u drejtohet gjethit, zemrës, stinës, fatit, andrrave (“Gjeth të veshkun”). Poeti u drejtohet me apostrofa emocionale figurave mitologjike, dukurive, toponimeve, ndjenjave e sigurisht lundrimit alegorik. Poeti është i sigurtë se ndërmarrja e udhëtimit është e rezikshme, por aq më tepër vuajtjes nuk i duhet shmangur

(“ Timonieri i ynë asht Fati,/ velat tonë janë Dashuria!/ Për me vujtë jemi ba gati:/  jemi nisë kah bukuria”), që në fund të fundit përbën edhe credon estetike të poetit që përvijohet midis këtyre katër kategorive metafizike të estetikës. Në këtë poezi (“Lundërtarë”) si dhe në nëd disa të tjera me spikamë në poezinë “Kanga e dehjes”, Pipa shpalos disa pikëpamje adamike (burrërore) mbi jetën (“Pagana jemi, t’etshëm deri n’palcët/ për bukurinë antike e hiret’ e saja”).

Në “Poema vegetale” Pipa për herë të parë ia përshtat procesin e krijimit mitit mbi Dafnen (Daphna). Bijë e zotit lumor Peneut, Dafne arratiset nga  Apoloni i dashuruar. Sipas urdhërit të Apolonit ajo u shndërrua në gëmushë, sapo e arriti. Përftimi i impulsit krijues deri tek poezia, është një ndjekje e gjatë pas së bukurës. Përkapja e poezisë kalon përmes një itinerari mundimesh

(“Ishe e pakapshme, si merë/ tretun me gjakun, frymë...”). Pipa përpiqet ta paraqesë krijimin e poezisë, njëlloj si një proces të vullnetshmë, si një “vrull vital” trajtëformues, sikundër ndodh me hovin organik në “Evolucionin krijues” të H. Bergsonit. Poezia për Pipën është një proces dinamik, dhe jo një rezultat statik. Urdhri i vullnetit jep pandërprerje imazhin-mjet që ndërkëmbehet (imazhi i brendshëm i poezisë), ndërsa ai, duke u realizuar në materialin pasiv të fjalës, na jep imazhin-rrëfim, tashmë të ngrirë (trajta e jashtme e poezisë).

Temës së krijimit Pipa i kthehet rishtaz në poezinë-kredo “Ishulli”. Poezia është përfshirë në vëllimin “Libri i burgut”, çka do të thotë se është shkruar në vitet e burgut apo dhe pas kësaj përvoje. Për nga tematika, organizimi strofik dhe vargu, kjo poezi duhet të kundrohet e pashkëputur nga poezia “Ode poezisë”, e cila është një variant i dytë, një rimarrje e zgjeruar, sikundër ndodh shpesh me shumë poezi të Pipës, megjithëse “Ode” mund të kundrohet si një poezi më vete që e brendashkruan poezinë “Ishulli”. Të dyja poezitë kanë një rëndësi të shumëfishtë për psikologjinë artistike dhe estetikën e Pipës, pasi në to poeti shpalos instrumentarin e ligjëratës së tij poetike, artin dhe përkushtimin e tij ndaj poezisë, duke na shpjeguar edhe estetikën që shndërrohet pashmangshëm në etikë.

Në këto dy poezi, Pipa për herë të parë i drejtohet Muzës dhe ne kemi mundësi të analizojmë marrëdhëniet e poetit Arshi Pipa me Muzat.

III

Në poezitë e Arshi Pipës këmi një marrëdhënie komplekse me Muzat. Ai e identifikon veten si poet që i falet një “Muze krenare”, duke ia caktuar asaj ngjashmërinë me hyjnëshë Atenë-sykthjellën që lindi nga Zeusi. Ashtu si mbron hyjnesha ledhet e Akropolit, ashtu dhe Muza e tij ia mbron të pakompromentuar dhuntinë poetike. Poezia “Ishulli” hapet me një sensacion dhe rizgjim të shqisave të topitura, një drithërimë që e shkundullon dhe trand krejt qenien, diç e ngjashme si në rastet e Zbulesës apo si me ndjesitë e profetëve para Zbritjes së fjalës hyjnore.

“Plasi nga trûtë e t’Epërmit/ ngjeshun me përkrenare/ hyjnesha qi për fron/ ledhet pëlqeu t’Akropolit./ O Muza ime krenare,/ Me të sa fort Afron! (“Ishulli”)

Gjithë duke iu drejtuar Muzës (“unë lundërtar me busullën/ tënde...”) poeti pohon se ka kërkuar me të “një themel për virtyt”, të cilin e ka gjetur atë themel/bazë në një “ishull kufitar” (ishulli si simbol i vetmisë dhe vuajtjes personale, por edhe i papmposhtësisë frymore) “kur ania m’u mbyt”, çka na lë të kuptojmë, se në vitet e tmerrshme të shpërfytyrimit njerëzor nëpër kampet komuniste të shfarosjes, Muza ka qenë Shpresa dhe forca irracionale shpirtërore që e ka mbajtur gjallë. Duke i besuar shejtnisë së Muzës, poeti pohon se “Gjeta dijen e herëshme/ qi botën ma ban timen” – dhe, për më tepër, që në tërë atë ring asgjësimi, kur identiteti i individit shtypet e degradohet nga dhuna, është Muza që “m’i shlyen caqet kah ndaheshim”, pra është mbrojtësja jo vetëm e higjenës së ekzistencës, shpirtit dhe trurit, por edhe e botës së tij, duke e shlyer/fshirë kufirin e kampit që e ndan nga bota e lirë. Besimi dhe besnikëria tek Muza është mjet shpëtimi i artistit, sepse ajo e ruan integritetin trupor e shpirtëror në emër të dhuntisë artistike: “e ma të pasun rimën/ ma ban me shqise e mend”.

Si duket Pipa ka zgjedhur modelin dhe imazhin antik të Muzës, të padhunuar ndër mbivendosjet e traditeve letrare, madje duke e purifikuar shpërdorimin e muzës, “vesin” e të drejtuarit saj si shtampë, si klishe. Pipa pëlqen t’i rikthehet burimit zanafillor të Olimpit dhe Parnasit, kur nëntë motrat pinin në burimet e Hipokrenës, apo më saktë, marrëdhënien e stërgjyshit tonë letrar, Homerit. Muzat e shoqëronin njeriun në të gjitha çastet e rëndësishme të jetës, të tilla si lindja, vdekja, dashuria dhe martesa, krijimtaria, zgjedhja e rrugës dhe destinacioni – në momentet kur vendosej fati i tij. me praninë e tyre ato shënojnë momentet e lindjes së të resë.

Marrëdhënia me Muzën, e cila është bërë banalitet i rëndomtë sot në Europë, në epokën homerike ka pasur një përmbajtje mjaft të ndërlikuar. Poetët e parë grekë Homeri dhe Hesiodi pohojnë një lidhje të drejtpërdrejtë të krijimtarisë së tyre poetike me Muzat. Secili sosh, në fillim të veprave të tyre, i drejtohet Muzës ose Muzave (Hom. Il. I, 1; Od. I, 1; Hes. Op.1) me lutjen për të ditur diç mbi ngjarjet konkrete, për të kënduar heroin apo Hyjtë-Muza, që ata t’i frymëzojnë.  Kjo shpjegohet thjesht: Muzat-hyjnesha dinë gjithçka, përkundër nesh që s’dimë asgjë, përveçse lutemi. Muzat u dërgojnë poetëve frymëzimin, njësoj sikurse zotat i veshin heronjtë me bukurinë e jashtme të kurmit dhe fytyrës. Në “Iliada”. II 485 – 493 poeti para përshkrimit të gjithë fuqisë ushtarake akeje dhe trojane u drejtohet Muzave, të cilat dinë gjithçka në botë, që ato t’i ndihmojnë për t’i kujtuar me hollësi të gjitha anijet e akejve. Në “Odiseja” VIII 480 për këngëtarët thuhet: “Kush përveç

Muzës, që i do aq fort, me këndue i ka mësue?”. Dhe kur Demodoku nis të këndojë, thuhet: “Muza e këndëlli kangtarin me këndue bâmat”. Sepse: “hyu i dha atij zemër të na gazmojë me kangë, sado dëshirë ai për kangë mos me pasë”. Një këngëtar tjetër, tashmë në shtëpinë e Odisesë, që argëtonte mtonjësit në mungesën e të zotit të shtëpisë, lyp lëmoshë, duke argumentuar: “Jam një i vetmësuem, vetë hyjnia m’i ka mbjellë në zemër kangët gjithfaresh. Dhe ma merr mendja se jam aq i zoti, sa di me t’këndue kangë si për hyj. Në mos jo, prejma grykën”. Varësia e plotë e poetit nga Muzat është demonstruar tek Demodoku edhe me vërbërinë e tij. Ai është aq i kredhur në dhuntitë e Muzës, sa nuk i ka mbetur më ç‘të shohë me sytë e tij fizikë (Od. VIII 63.): “Muza atë e deshti, por me një të mirë e një të ligë e pajisi: dritën e syve ia mori, porse i dha kangët e amla”. Vetë Homeri ishte një plak rapsod, i verbër.

Në variantin e rimarrë të Pipës, tek poezia “Ode poezisë”, poeti i rrëfën Muzës në vetë të dytë, me sinqeritet, si një personi të shtrenjtë e tepër intim, se:

“Kisha frikë se birresha,/ kaq shumë ngjate larg meje/ ku dergjem e s’lëshoj/ o ti vetëm e ngeluna/ prej çdo tjetër hareje,/ sublime ndër vargoj!”.

Poeti “marroset” në strovat vijuese për “mallin botëror”, për “ngazëllimin e njohjes” nga prekja dhe zgjimi i Muzëz dhe poetit i rreh zemra e mrekullueme “Si laureshë n’agim”.

"O shembull i elementave!/ O motër dashunije! /Nevojë qi dukesh trill!/ E ke t’atyne kohnave/ Virgjën at fllad e shije /Ku dija zuni fill./  E n’erdh tash prej kreshtave/ T’Olympit n’anët tona/ Mbi Pindin epirot/ Kujto pyllin ku orakullin/ E hershëm pat Dodona: /Pagan besuen nji zot."

Muza e Pipës është po ajo e miteve heleno-ilire, e gjithkohshme dhe e gjithkundshme; ajo e përshkon tërë materien fizike dhe shpirtërore shqiptare, majet e Sharit, valët e Adriatikut e Jonit, duke u shkrirë dhe identifikuar me pengjet e pamorta të poetit, si për shembull, me motrën e vdekur:

Mos je dikur e trembuna/ Flatër e ndonjë malli/ N’idylin që s’u korr?/ Apor je vetë i dashuni/ Mbi tjerët e ma i gjalli/ Shpirti i motrës në vorr?

Marrëdhënia e Pipës me Muzën, mbetet po ai imazh mitik i poetëve të vjetër të antikitetit, për të thesuar natyrën e tyre të përjetshme, porse tek Pipa kemi imazhin dinamik të mitit. Miti, para së gjithash, këtu ai i Muzave, është vetëm forma e kallëpit në të cilën merr trajtën e tij çdo përmbajtje e lëndë bashkëkohore. Trajta apo forma e fatit është gjithmonë ai modus universal i mitit, në çdo kohë. Prandaj Muza, sipas Pipës, është dhimbja dhe pengu që ka mbetun vulë e pashlyeshme në shpirt, sikundër tek strofa e mësipërme, - më i dashuri e më i gjalli ndër të tjerë – shpirti motrës së vdekur.

Duke qenë mbrojtëse e të gjithë shërbyesve të artit, duke falur dhuntinë e këngës, lojës në instrumentat muzikorë dhe thurjen e vargjeve, muzat nuk ia falin kujt sqimën. Prandaj një nga cilësitë kryesore të poetëve dhe artistëve të lashtësisë ka qenë pastërtia e ideve dhe përpjekjeve, ndaj ata gjithmonë lypnin ndihmën, bekimin dhe frymëzimin e Muzave, që të mund të jepnin në veprat e tyre imazhet e shenjta hyjnore. Dhe prandaj Muzat janë të lidhura më parimin e pastrimit të shpirtit, ato janë filli lidhës ndërmjet hyjnive dhe njerëzve. Pathosi etik i Pipës, është i kuptueshëm: poezia, para së gjithash, kërkon një zemër të madhe e të pastër. Në të kundërt, ku nuk ka higjenë shpirtërore, nuk banon as Muza.

Përafërsisht në ato vite kur janë shkruajtur këto poezi, në burg a në mërgim, në letërsinë shqipe kishte pllakosur perversioni i muzave, servilizmi i thellë dhe kopjimi më i shëmtuar i modeleve të antipoezisë. Në të ashtuquajturën reviste letrare “Literatura jonë” (që në titull – përkthim nga rusishtja – “Nasha literatura”), organ i Lidhjes së Shkrimtarëve, jepeshin modelet e importuara poetike të poetëve zyrtarë, servilë e të patalentuar, krysisht komisarë të partisë. Në numrin 3-4 të kësaj reviste botohej poema “Tuneli rritet” e një prej adeptëve të socrealizmës, Aleks Çaçit, me subjekt – hapjen e një tuneli hekurudhor në Jugosllavi. Qorrollepsja dhe tëhuajësimi nuk mund të gjejnë apoteozë më të turpshme. Ja një fragment, sa për të gjykuar:

Boriç Mile, udarnik! / Në tunelin e Vrandukut, /Lind çdo ditë njeriu i ri,/ Hapet mali gjer në funt.../ ...Çpo shikojnë sytë e mi!/ “Tito” ngrihet gjithë tuneli, / Toka tundet nga themeli, /Gjokset turren si një zjarr, /Shkëmbi çduket menjëherë, /Shkëmbi tjatër po mer tmerrë...”

“Tuneli rritet”, “Literatura jonë” 3-4, Maj-Qershor 1947

Në traditën letrare shqiptare Arshi Pipa, ka megjithatë, një parardhës, në marrëdhëniet e tij me muzën. Është Jeronim De Rada me Lumbardhën e tij të Anakreontit, që i kthehet idesë, se sado të ndryshojë kjo botë, në thelb, për shpirtin njerëzor gjithçka mbetet si më parë, shpirti botëror i njeriut mes përtëritjes së natyrës, mbetet po aq i ngazëllyer e i brengosur, sa ç‘ka qenë në kohërat e parrokshme nga kujtesa. Ose e thënë me gjuhën e Ekleziastit, për shpirtin dhe përjetimin njerëzor “nuk ka asgjë të re nën hënë”. Dallimi i Pipës nga paradhësit është se ai kthimin dhe drejtimin e tij nga Muza, e rrëfen si varësi totale, duke ua lënë atyre “shpirtin në dorë”. Sepse nuk ka më lojë: Arshi Pipa ka vënë gjithka: jetën dhe ekzistencën e tij. Ndaj poezinë e frymëzuar nga muzat ai e sheh si shpëtim jo vetëm të vetvetes, por të njerëzve të tij të dashur, të zemrës e të gjakut, të kombit të tij, në një art pa hile, pa truke, pa ngeshmërinë e eskperimentimit, sepse nuk ka më kohë: ai duhet të dëshmojë për mizoritë e kësaj botë, për burgun e madh ku lëngon qenia shqiptare dhe për ndonjë rreze depërtuese në tërrin e hadit shqiptar. Për të na dëshmon megametafora e poezive të vëllimit “Libri i Burgut”, por më përveçmas, marrëdhënia e tij pasionate me muzat dhe krijimin dhe transformimin e “udhëtarit të magjepsur” nga bukuria edhe në zgafellën e ferrit. Kjo përvojë është e tij, është reale, dhe poeti dëshmon, nuk qarravitet, përkundrazi ai e shpërndan kumtin dhe beson se me këtë kumt, përmbush një mision, për të cilin është i zgjedhur dhe se, ai si poet, përpiqet për të qenë sa më i denjë në misionarizmin e tij.

“Me ty ndër gjinj do mundesha, /Sikur ban rabdomanti, /ndër kroje t’i shpërthej/ ujnat nën dhé të fjetuna; /e ku gjindet diamanti /ta gjej, ta qes andej. /Ashtu qi strofat t’enduna

me matuni klasike/ të rrjedhin nëpër to/ mendimet ma të ndrituna/ dhe ndijet mâ fisnike,

mësim për cilindo./  Eja mâ shpesh, o e bukura/ motër hyjnore, eja/ për t’amblin frymëzim!/ qi kët dhuratë të zotave/ të lashtë me fjalë të reja/ t’ia kthej unë kombit tim.

Në këtë besim dhe besnikëri ndaj muzave, poeti Arshi Pipa gjeti jo vetëm sekretin e rezistencës, mbijetesës, por edhe të ngushëllimit me të bukurën dhe të lartësuarën, pikërisht në epiqendrën e shëmtisë, të shpresës, pikërisht aty ku braktisej çdo shpresë. Sepse siç e thotë edhe vetë poeti në shënimet e tij për sonetet e ciklit “Kanali”: “Mjekët nuk dijshin me spiegue se qysh të burgosunit vazhdojshin me jetue ndër kushte të këtilla. Jo se të pakët qenë ata qi vdiqën, por pritej qi të zhdukej pjesa ma e madhe. – Kam vërejtë se ata qi vdisshin ishin ma fort njerëz të cilët kishin humbur durimin dhe shpresën”. /Gazeta Liberale

 

 

Liberale Newsroom

Poll
SHQIPENGLISH